Ерте дәуір бедерінде

Тараз өлкесі – тарихқа бай, көне жәдігерлерге толы мекен. Аймақты аралау арқылы небір тарихи ескерткіштерге жолығасыз. Қай ауданына барсаңыз да, аңызы әдебиетке атан жүк болатын, ақиқаты тарих ғалымдарына үлкен дәйек болатын ескерткіштер жетіп артылады.

Арайлы СЕРІКҚЫЗЫ

Жалпы тарихи ескерткіштердің барлығы дерлік тарихшылар үшін таңсық дүние емес. Ал оқырман қауым үшін, қарапайым халық үшін бұл мүлдем естімеген, ақпараттанбаған адамдарға қызық болуы әбден мүмкін. Сондықтан Тараз өлкесіндегі Бабаджа хатун кесенесі туралы да қажетті дүниелерді беріп отырған абзал.
Бабаджа хатун кесенесі Айша бибінің күтушісі болған адамға тұрғызылған. Бұл киелі нысан бүгінгі таңда «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасына Жамбыл облысынан ұсынылып отыр. Кесене өзінің композициясы мен құрылымы жағынан өте қарапайым да қатаң. Құрылыс күйдірілген кірпіштен салынған. Қабырғаларында сәндік безендірулер жоқ, бірақ сәулеттік құрылыстың жинақы әрі қарапайым ою-өрнектері үйлесім тапқан. Кесененің көркемдік пен сымбаттылық беретін призмалық барабанға орналасқан 16 қырлы конус жабыны – Қазақстан күмбездерінің ішіндегі ең ерекшесі. Қасбетінде: «Бұл Бабаджа хатун қабірі… Оны салушы» деген жазулар бөлігі сақталған. Кесенені соққан шебердің аты-жөні сақталмаған. Аңыз бойынша кесене Айша арудың күтушісі болған, кейіннен бибісі өмірден өткен соң жас қабірдің өмір бойғы шырақшысы міндетін атқарған парыз адамы – Бабаджа хатунның жер бесігі үстіне орнатылған.
Бабаджа хатун кесенесі Тараз қаласынан 18 км жерде, Жамбыл облысы Жамбыл ауданының Айша бибі ауылында орналасқан. Кесене Айша бибі кесенесінің маңында, сондай-ақ ол ХІ-ХІІ ғасырлардың бірегей сәулет ескерткіші болып табылады.
Бабаджа хатун кесенесінің тұрғызылуы туралы аңыз Айша бибі кесенесінің салынуы туралы аңызбен тікелей байланысты. Аталған аңыздың түрлі нұсқалары бар. Кең таралған аңызға сәйкес Айша бибі XI ғасырдың танымал ғалымы мен ақыны Хәкім Сүлеймен Бақырғанидің қызы болған. Ол өмірден озғаннан кейін Айша Айқожы шейхтің тәрбиесінде болды. Бірде Тараз әміршісі Қарахан Мұхаммед (Тараз қаласындағы кесене оның құрметіне тұрғызылған) қыз балаға үйленгісі келді, алайда Айшаның тәрбиешісі бұған келісім берген жоқ. Содан кейін қыз бала алдап-арбаумен Тараз қаласына қоныс аудартылды. Өкінішке орай, әмірші онымен жүздесу мүмкіндігінен мәңгі айырылды, өйткені қыз бала бас киімде жасырынған жыланның шағуынан Аса өзенінің жағалауында қаза тапты. Қыз баланың өмірден озуына байланысты қайғыға салынған Қарахан дәл сол жерде ерекше сәулетті кесене тұрғызды. Айша бибінің күтушісі кесененің сақтаушысы болды және қайтыс болғаннан кейін Айша бибіден 20 қадам жерде Бабаджа хатун кесенесінде жерленді.
Кесененің шаршы тұрпаттас пішіні бар, оның мөлшері 6,8х6,8х5,0 метр, қабырғалардың қалыңдығы 1,23 метрге жетеді. Мөлшері 24х24х0,5 см болатын ашық күйдірілген кірпіштен қаланған. Бабаджа хатун кесенесінің сәулеттік композициясы қарапайым әрі безендірулері аз. Ғимараттың үш қасбетінде (батыс қасбеттен басқа) қуыстар мен бойтұмарлар өрнектелген. Басты қасбет жанама қасбеттерден парапеттің болуымен ғана ерекшеленеді.
Қасбет қабырғаларының беті жалған арка тәріздес жалған терезелермен және қуыстармен безендірілген. Терезелер үстінде әшекейлеп қалаумен орындалған, кірпіштен қаланған шеңберлер бар. Декоративті қуыстар мен бойтұмарлар қабырғаға қаланған, кесіндісінде тік қырлы науаны жасайтын «П» әрпі түріндегі шеңбердің ішіне салынған. Жиектеменің үстімен бұрыштары сыртқы қабырғаға қарай бұрылған қосарланған кірпіштерден тұратын тісті көлденең жолақ өтеді. Осындай жиектемелер күмбез қойылған парапет пен барабанның үстімен бойлай өтеді. Қабырғалардан сегіз қырлы қабырға мен күмбезге өтетін жер тромпалармен бүркемеленген. Кесене қашалған барабанмен көмкерілген, ол 16 қырлы конус күмбез үшін негіз болды. Өкінішке орай, тарихи күмбез осы уақытқа дейін сақталған жоқ. 1981 жылы күмбез Қазжобареставрация институтының жобасы бойынша қайта жаңартылды.