Әлем мойындаған әдебиеттер – ана тілімізде

«Кітап – білім бұлағы, білім – өмір шырағы» деген нақыл кеңестік қоғамда көбірек айтылатын. Әрине, сол кезеңде осы тәмсілді мағынасына бойлап түсінгендері де, мән бермей түйсінбегендері де болды. Дегенмен алғашқыларының үлес салмағы басым болғандығына ешкім күмән келтіре алмаса керек. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, интернет дәуіріне дейінгі ХХ ғасырда білім нәрінен сусындағысы келген адам кітапқа жүгінетін, керегін табатын, рухани байлығын арттыратын. Екіншіден, кеңестік дәуірде кез келген адам кәсіби сараптаудан өткізбей, ешқандай кітап шығара алмайтын. Сондықтан жарық көрген кітаптардың басым көпшілігінің парқы болды. Тіпті сондай кітаптардың кейбіреулері миллиондаған тиражбен таралды.

Тәуелсіздік алар тұста және егемендігіміздің алғашқы жылдарында аталған саладағы жағдай едәуір өзгерді. Майда баспаханалардың пайда болуына сәйкес, мемлекеттік баспаның монополиялық үстемдігі жойылды. Тиісінше коммерциялық негіздегі жеке баспаханаларға «клиенттер» қажет болды. Ондайлар көп ұзамай-ақ табылып, қоғамдық өмірге неше түрлі жазғыштардың «еңбектері» көптеп ене бастады. Халық кәсіби тұрғыда болсын, әдеби-публицистикалық тұрғыда болсын, бұрқырап шығып жатқан кітаптарды қалай таңдарын білмей бастары қатты. Тіпті «қазір ақшасы барлар небір әләуләйлімді айтып кітап шығара береді, оны оқығаннан не пайда?» деген енжарлық та пайда болды.
Осылай, кітаптың киелілігі әлсіреді. Кейбір жақсы кітаптар, жаппай әлсіз кітаптардың көлеңкесінде қалып қойды. Ал қоғамымыздың өсіп-өркендеуіне орай кітаптардың білім бұлағы ретіндегі функциясы да өзгерді. Ендігі жерде мұндай қызметті интернет те емін-еркін бере алды. Керегің қиналмай жаныңнан (смартфоннан) табылып тұрса, кітапхана кезіп нең бар?! Ізденуші көбінде осындай пиғылда болды.
Не істеу керек? Бұл мәселе туралы ой-толғаулар Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында жария етіліп, онда: «Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді. Осы мақсатта «Жаңа гуманитарлық білім». Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы қолға алынады», – деген еді. Жақында осы жоспарланған кітаптардың біразы жарық көрді. Байқап қарасақ, аталған іс-шараны тікелей жүзеге асырып отырған Ұлттық аударма бюросы едәуір тірліктің басын шалыпты. Мәселен, «Батыс философиясының жаңа тарихы» оқулығының аннотациясында: «Ежелгі Жерорта теңізі маңындағы философияның тууы және өркендеуі, ойлау мен пайымдауының өрісі жөніндегі бұл тамаша тарихи баян Батыстағы ой мен қоғам дамуының бағыт-бағдарына арналған. Энтони Кеннидің бұл кітабындағы әңгіме өзегі Пифагор мен Фалестен басталып, философия алауын христиан ғасырына табыстаған қасиетті Аугустинмен аяқталады», – делініп, философияда туындаған сауалдардың жауабын Батыс өркениетінің түп-тамырынан іздеуді ұсынады. Жалқы алғанда дұрыс, әрине. Тек философиядағы «жалпы» және «жалқы» категорияларына сүйене отырып, Батыс философиясы мен тарихын зерделеген кезде Батыс пен Шығыс үндестігін де естен шығармай, бізге өз тілімізде келіп жеткен батыстық білімді, өзімізде бар шығыстың білімімен үйлестіргеніміз жөн болар еді. Әйтпесе, атақты Сақ патшайымы Томиристің Кир бастаған парсыларды жеңіп: «Сені қанға тойдырамын деп серт беріп едім, қалауыңша іш енді!», – деп Кирдің басын қан толтырылған құтыға тастаған оқиғаны шебер суреттеген Геродоттың, сақтарды варвар ретінде сипаттай отырып, олардың полигамиялық неке жағдайында болғандығы туралы берген мәліметтері мен «скифтер жасы жеткен қарияны найзамен түйреп, оның етін артында қалған барлық туысқандары жеп қояды» деген деректерін бүгінгі күн мінберінен дұрыс зерделей алмасымыз анық.
Келесі Дуэйн және Сидней Шульцтің «Қазіргі психология тарихы» кітабы аталған пәннің қалыптасу кезеңінен бүгінгі күнге дейінгі дамуын қамти отырып, роботтар мен жасанды интеллект секілді жаңа құбылыстарды психология тұрғысынан талдауға арналыпты. Оқырмандар бұл кітапта бұрынғы басылымдарда жарияланбаған Фрейдтің хаттарымен танысып, ХVІІ ғасырдағы механикалық мүсіндер мен бүгінгі роботтардың арасындағы байланысты бажайлауға, Екінші дүниежүзілік соғыстың Америка психологиясының өсіп-өркендеуіне еткен ықпалын түйсініп, Алессандро Вольтаның «таңғажайып» зерттеуі сияқты бірқатар қызықты мәліметтермен танысуға мүмкіндік алады. Дұрыс. Әйтсе де, Фрейд хаттарының мән-мағынасын ұғынардан бұрын, оқырмандардың Ж.Аймауытовтың қазақ психологиясының жан тебірентерлік тұстарымен таныс болуы да қажет сияқты. Мәселен, ұлы суреткер «Күнікейдің жазығындағы» Шекер тұрғысында: «Қалай да арсыздыққа адамнан өтер жан иесі жоқ қой. Ар да тозады екен, тұрмыс тоздырады екен. Шекердің ары да о жағына келгенде, Құлтуманың қырық жылғы шалбарындай тозығы жетіп, үлдіреп, ыдырап, жамауға келмей кеткен ар еді», – деп ой қозғайды. Берілген эпизодтың зар-заман запыранын дәл көрсетіп тұрғандығына ешкім уәж айта алмаса керек.
Аудармада берілген тағы бір туынды «Кәсіпкерлік: теория, процесс, практика» деп аталыныпты. Осы орайда кітап бүгінгі жапон қоғамы бәсекелестікке қабілеттілікті ХІХ ғасырда өмір сүрген жазушы және қоғам қайраткері Сёдзан Сакумадан үйренгендігін есімізге түсіреді. Себебі Сакуманың: «Әлемдегі ең үздік жетістіктерді танып, қабылдап және оны бұрынғы қалпынан көрнектірек етіп қайта жасағанда ғана бәсі жоғары жарыста жеңіске жетуге болады», – деген сөзі қазіргі замандағы жапон кәсіпкерлерінің ұранына айналғандай.
Елімізде үнемі айтылып келе жатқан инновациялық даму үрдісінің түп негізі де осы қағидатқа негізделеді. Сондықтан да, дамыған елдер қатарынан орын алғымыз келсе, алдымызға қойып отырған кешенді міндеттерді кешіктірмей жүзеге асыруға баршамыздың байыппен атсалысқандығымыз абзал. Оған қажетті алғышарттардың негізгісі білім екендігін жоғарыда айттық.

Сейдахан Бақторазов,
М.Х.Дулати атындағы ТарМУ-дың доценті, тарих
ғылымдарының кандидаты