Егемендік пен аумақтық тұтастық

Қазақстан Республикасы, ең алдымен аумақтық тұтастық пен егемендікті, азаматтардың саулығы мен олардың конституциялық құқықтарын астарлай отырып, өзінің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін қорғау саясатын өзгеріссіз жүргізіп келеді. Қазақстанда болып жатқан ірі әлеуметтік-саяси және экономикалық түрленуді ескере отырып, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның сыртқы саясатының ұзақ мерзімдік мақсаты ретінде ел ішінде реформаны табысты өткізудің, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының қолайлы жағдайларын қалыптастыру мен қолдауын нақтылады.

Мұндай белгілеу, оның сыртқы прагматизміне қарамастан, дипломатиялық жұмыс саласының изоляционизміне немесе тарылуына шақыруын білдірмейтіндігі аян. Керісінше, ішкі реформаларды табысты жүргізудің шұғыл жағдайы ретінде Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа, барлық мүдделі елдермен екі жақты ынтымақтастықты және халықаралық ұйымдардағы белсенді жұмыстарын дамыту жолымен лайықты ену міндеті қойылды. Қазақстан өзінің геосаяси жағдайының ерекшеліктеріне қарай көп векторлық саясатын, еуропалық, сондай-ақ Азия елдерімен тепе-теңдік қатынастардың даму бағытын жүзеге асыра отырып, ұстанады. Наполеон Бонапарттың, «мемлекет саясаты оның география- сымен анықталады» деген белгілі ой-пікірі қазақстандық сыртқы саясат үшін де толық қабылданарлық, оған Мемлекет басшысы көп көңіл аударады. Бұл түсінікті де. Сыртқы саясат мәселелері әрқашан ұлттық үкіметтердің көз жазбай көңіл аударатын құндылығы болып табылады. Атап айтқанда, Қазақстанның көп векторлық сыртқы саясаты – бұл бір азаматтың субъективтік қалауы немесе «доктринасы» емес, тәуелсіз жас мемлекеттің географиялық орналасуының, Орталық Азия аймағындағы әлемдік саясаттағы жаңа геосаяси шындығының пайда болуының салдары. ТМД елдерінің аудандары бойынша (Ресей Федерациясынан кейін) екінші болып табылатын Қазақстан Еуразия материгінің ортасында орналасқан. Республика аумағы батысында Жайықтың төменгі ағысынан бастап шығысында Алтайға дейін 3000 шақырымға, солтүстігінде Солтүстік-батыс жазықтығынан бастап оңтүстігінде Тянь-Шянь тау жоталарына дейін 1600 шақырымға созылып жатыр. Шекарасының жалпы ұзындығы 15 мың шақырымнан асады, оның 4 12600-і – құрғақ жерлер, 3000 шақырымнан астамы – сулы. Батысы мен солтүстігінде Қазақстан Ресей Федерациясымен, оңтүстігінде – Түрікменстанмен, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен, батысында Қытаймен шекараласады. Қазақстан аумағының жалпы ауданы 2717,3 шаршы шақырым. Қазақстан аумағына Франция, Испания, Португалия, Италия, Греция, Швеция, Норвегия және Финляндияны бәрін бірге алғанда сыйып кетер еді.
Әрине, ҚР Қауіпсіздік кеңесі, Сыртқы істер министрлігі, халықаралық келісімдерді бекітетін Парламент, ішкі барлау, осыған сәйкес өздерінің тікелей қажетті ведомс- твалары бар. Бірақ стратегиялық шешімдерді қабылдау, концепция- лық жолдары мен бағыттарын анықтау — Қазақстан Республикасының Президентіне заңды түрде бекітілген. Республиканың сыртқы саяси қауіпсіздігі тұрғысынан ғана емес, еліміздің ішкі саяси дамуындағы қатерлерді жою тұрғысынан да толық түсіндірерлік. Жетекші политологтар, тарихшылар, заңтанушылар өз еңбектерінде атап өткендей, Қазақстан ХХ ғасырдың 90- жылдарының басында бұрынғы КСРО-дан жүктеме ретінде, шешімін талап ететін проблемалар мен мәселелердің тұтас қатарын алды. Бұл 140-тан астам ұлт саны бар тұрғындардың көп ұлттық құрамы да, бұл оның поликонфессионалдығы, бұл бұрын еліміздің экономикасында одақтық және біртұтас біріккен республикалар кезінде болған өнеркәсіптік салаларының болмауы, бұл еліміздің басшыларының иығына «саяси конфронтациялардың» ауыр жүгі болып түскен КСРО қарулы күштерінің ядролық арсеналы және басқа да көптеген мәселелер. Осыған байланысты, ірі еуроазия- лық мемлекет, аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орын алатын – Қазақстан өзінің сыртқы саясатын қалай орнататыны, қандай басымдылықты алуға ниеттенгені және оның тек көрші елдермен ғана емес, сондай-ақ әлемдік қауымдастықпен де өзара қарым- қатынасы қалай қалыптасқаны туралы мәселе көптеген мемлекеттер мен зерттеу орталықтарын да толқытты. Бұл қызығушылық, ең алдымен біздің аумағымызда ядролық қарудың болуымен де қыза түсті, ол белгілі бір қаржылық және басқармалық күштерде әбден әрекетті болуы мүмкін еді. Біздің мемлекетіміздің ядролық әлеуетіне кейбір экстремисттік режімдер де үлкен үмітпен қарағаны құпия емес. Жекелеген елдерде «алғашқы мұсылмандық атом бомбасын» жасауға қызықтыру туралы да айта бастады. Осындай қауіпті мұра жауапсыз, болжамсыз саясаткердің қолына түскенде, ол ядролық бопса құралы болуы мүмкін еді. Тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаевқа осы күрделі жағдайда толық көлемде саяси көрегендік және Қазақстанның стратегиялық мүдделерін байқау қабілетін танытқаны үшін тиісті бағасын беру керек. Қазақстандық басшы әлемдік қауымдастыққа – қару таратпаудың бұрынғы режимін бұзу, халықаралық шиеленісті тудыру, ядролық қарумен сес көрсету ойы жоқ екенін анық түсіндірді. Керісінше, Қазақстан барлық мүдделі елдермен конструкциялық ынтымақтастық бағытын таңдады. 1991 жылы 2 желтоқсанда президенттік сайлаудың қорытындысы бойынша пресс-конференцияда Тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаев алғаш рет, Қазақстанның сыртқы саясатының жиегін сызды, оның көп векторлылығын анықтай отырып, Қазақстан Еуропа мен Азия арасындағы көпір болу керектігін, әлемнің барлық мемлекеттерімен экономикалық және саяси байланыстарды дамытуды атап өтті. Қазақстан басшысы сыртқы саясаттың негізгі мақсаттарын: еліміздің жаһандық қауымдастыққа енуі, оның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, Қазақстанның экономикалық дамуына ықпал ету, еліміздің азаматтарының құқықтары мен мүдделерін шетелдерде қорғау, өзара пайдалы қарым- қатынастарды, осыған мүдделі барлық мемлекеттермен дамытуды тұжырымдады. Осындай мақсаттар, отандық дипломатия алдында қойылған мақсаттарды жаһандық қауымдастық түсіністікпен қабылдады, ол жас мемлекетті өзінің қолдайтынын хабарлады. Оқиғалардың осындай дамуындағы маңызды кезең – 1992 жылы 23 мамырда КСРО мен АҚШ арасындағы стратегиялық шабуылға қарулануды қысқарту және шектеу туралы келісімшартының Лиссабондық хаттамасына қол қойылуы болды. Осы құжатта Қазақстан, Белоруссия және Украинамен қатар, ядролық қаруды таратпау туралы 1968 жылғы 1 маусымдағы келісімшартқа, ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде қосылуға дайындығын хабарлай отырып, аталған келісімшарт бойынша бұрынғы КСРО міндеттерін өздеріне алды. Сонымен Қазақстан халықаралық қауіпсіздік режимін нығайтуда, қолданыстағы әлемдік тәртіпті сақтауда жауапкершіліктің жоғарғы дәрежесін жариялады. Қазақстандық басшының осы ұстанымы жаһандық қауымдастықта біздің мемлекетпен жан-жақты ынтымақтастықты қалыптастырудың сигналы 6 ретінде ерекше оң қабылданды. Шынында да, соңғы үш жыл Қазақстанды дипломатиялық мойындаудың өсімтал валының, біздің елімізде инвестициялық қызметтің теңдессіздік шуының, жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздерінің белгісімен өтті. Олардың қорытындысы ұзақ мерзімді өзара қарым-қатынастарды дамытудың іргетасын қалады. Қазақстаннан бастау алатын оң импульстарға жауап ретінде жетекші ядролық державалар біздің елімізге қауіпсіздік кепілдігін беру туралы шешім қабылдады. 1994 жылдың желтоқсанында Будапештте Саммит ЕҚЫМ барысында меморандумға қол қойылды, онда АҚШ, Ұлыбритания және Ресей ядролық қаруды таратпау туралы келісімшартқа Қазақстанның қосылуын құптап, біздің еліміздің өз аумағынан барлық ядролық қарулануды жою туралы міндеттемелерін ескере отырып, өздерінің «Қазақстанның тәуелсіздігін, егемендігін және қазіргі шекараларын құрметтеуге» дайын екендігі туралы хабарлады. Аталған мемлекеттер «Қазақстан Республикасының аумақтық тұтастығына немесе саяси тәуелсіздігіне қарсы күшпен қауіп төндіруден немесе оны қолданудан тартынуға» міндеттенді. Меморандумда, ядролық державалар «Қазақстан Республикасына қарсы, БҰҰ Жарғысына сәйкес тек өзін-өзі қорғау немесе қандай да бір басқа мақсатта болмаса, басқа ешқандай қару қолданбайтыны» көрсетілді. Ядролық клуб мүшелері біздің елімізді экономикалық мәжбүрлеуден тартыну ниеттері туралы, сондай-ақ Қазақстанға, егер ол агрессия актісінің құрбаны немесе ядролық қару қолданған агрессия қаупінің нысаны болғанда көмек көрсету бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің кідірместен әрекет етуіне қол жеткізетінін хабарлады. 1995 жылы Қазақстан қауіпсіздігі кепілдігіне екі ядролық державалар – Қытай мен Франция қосылды. Қазақстандық дипломатияның осы ірі табысынан Тұңғыш Президент Н.Ә.Назарбаевтың халықаралық қауіпсіздікті нығайтуда қосқан салмақты үлесін жаһандық қауымдастықтың мойындауы өзінің іске асырылу жолын тапты. Әлемдік көшбасшылардың бағалары бойынша қазақстандық басшы бір сәттік мансапқұмарлық менмендіктен жоғары болып шықты, жаһандық саясат көкжиегін көре білді. Қазақстан оның бөлінбес бөлшегіне айналды. 1996 жылы, яғни тәуелсіздікті алғаннан 5 жылдан кейін Қазақстанда, практикалық түрде, барлық жетекші шетел мемлекеттері мен халықаралық ұйымдарының өкілдігі аккредиттелді. Шетел өкілдіктерінің саны бойынша біздің еліміз ТМД Ресей мен Украинадан кейін үшінші орынға шықты. Жаһандық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша біздің дипломатияның әрекеті туралы айта келе, 1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясы барысында Н.Ә.Назарбаев сөз сөйлеген бастамасын назарсыз қалдыруға болмайды. Қазақстандық басшы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің көшбасшыларының алғашқысы болып азия континентінде қауіпсіздік құрылымын ұйымдастыру туралы ұсынысын жеткізді. Мәселе Азиядағы (СВМДА) өзара әрекеттесу және сенім шаралары бойынша Мәжіліс сайлауында көзделген көп жоспарлы жұмысы туралы болды. Берілген бастама қазіргі халықаралық қатынастарда айтарлықтай рөл атқаратын барлық Азия мемлекеттерінде практикалық түрде қолдау тапты. Әсіресе, Қазақстан үшін Мәскеу, Пекин, Дели, Анкара, Исламабад, Улан-Батордың, сондай-ақ Орталық Азия аймақ бойынша көршілері – Қырғызстан мен Тәжікстанның оң реакциясы үлкен мәнге ие болды. СВМДА процесінде Иран, Египет және Израиль сияқты саяси антогонистер де белсенді араласты. Қазақстан 1992 жылы ЕҚЫҰ қатысушысы болды және осылайша, осы ұйымның құжаттарында белгіленген құндылықтардың жалпы жүйесіне негізделген қауіпсіздік пен сенім шараларының дамыған инфрақұрылымына қосылды. 1992 жылы біздің еліміз Солтүстік Атлант ынтымақтастығының кеңесіне – Батыс Еуропа мен бұрынғы КСРО жаңа тәуелсіз мемлекеттерімен ынтымақтастықты жолға қою мақсатында құрылған арнайы органға енді (1997 жылдан бастап – Еуроатланттық серіктестік). 1994 жылы Қазақстан, НАТО мен оның серіктестері арасында қауіпсіздік саласындағы жаңа қатынастар қалыптастыру мақсатында құрылған «Серіктестік бейбітшілік үшін» бағдарламасының қатысушысы болды. Әлемдік қоғамдастық тарапынан құрмет пен мойындау Қазақстанның ядросыз статусқа деген талпынысын тудырды және біздің еліміздің СНВ-1 келісімшартына, ядролық қаруды таратпау туралы келісімшартына (ЯҚТК), ядролық сынаққа жан-жақты қамтылған тыйым салу туралы келісімшартына (ЯСЖҚТ) қол қойды. Жалпыға бірдей ядролық қарусыздану идеясының жақтаушысы болып табылатын Қазақстан Ресей мен АҚШ-тың ықпал етуімен 1995 жылы 26 мамырда демонтаж, кәдеге жарату және өз аумағынан ядролық қаруды шығаруды жасады. Қазақстанның сыртқы саясатында көрші мемлекеттер – Ресеймен, Қытаймен, Орталық Азия мемлекеттерімен, барлық елдермен — ТМД мүшелерімен екі жақты қарым-қатынасты дамыту басымдық орын алды және алып келеді. Алғашқы сыртқы саяси қадамдарынан бастап Қазақстан Президентіне, аймақ шеңберінде қалып қоюға болмайтындығы анық болды. Сондықтан еліміздің басшылығы басынан бастап әлемнің барлық елдерімен, ең алдымен АҚШ-пен, Еуропалық одақ елдерімен, Жапониямен және басқа да Азия-Тынық мұхиты аймағының, Таяу және Орта Шығыс мемлекеттерімен қарым- қатынасты дамытуға талпынды. Қазақстан үшін Ислам әлемінің мемлекеттерімен қарым-қатынас бекіту және дамыту үлкен мәнге ие болды. Осыған орай Қазақстан басшылығы, біздің еліміз мұсылман елдерімен қарым–қатынасты идеологиялық немесе діни негізде емес, өзінің мемлекеттік мүдделерін басшылыққа ала отырып және халықаралық құқықтың жалпы мойындалған қалыптарына сүйене отырып, қалыптастыратыны туралы атап айтты. Сонымен, 90-жылдардың бірінші жартысында еліміздің басшылығы қалыптастырған сыртқы саяси доктринасы мен ұлттық қауіпсіздік концепциясы негізінде қазақстандық дипломатия Қазақстан Республикасының жаңа егеменді мемлекет ретінде әлемдік қауымдастыққа лайықты ену – басты міндетін шешті. Сондай-ақ түбегейлі реформаны өткізу үшін сыртқы жағдайлар қамтамасыз етілді. Екінші және үшінші мыңжылдықтың шекарасында адамзат, қалыптасқан әлемдік тәртіпті жаһандық қайта орнатуға байланысты жаңа күрестер мен мәселелерге жолықтырды. Жаһандандырудың өзіне тән сипаттары – мемлекетаралық және қоғамаралық қатынастарды тереңдету, жаһандық сауда мен қаржылық ағымдардың қарқынды өсуі, түрлі мәдениеттер арасындағы байланыстарды күшейту, әлемдік ғылымның әмбебаптығы, біртұтас ақпараттық кеңістік сияқты позитивті факторлар болса, сондай-ақ қоршаған ортаны ластау, планета климатының өзгеруі, әлем елдерінің әлеуметтік- экономикалық және мәдени дамуындағы өсімтал диспропорция, ұйымдастырылған қылмыс, агрессиялық этникалық және діни радикализм, халықаралық терроризм, есірткілердің заңсыз айналымы сияқты жағымсыз факторлар болып табылады. Осыған орай жаһанданудың позитивті және жағымсыз факторлары, сондай-ақ оның экономикалық, саяси және әлеуметтік салдарлары өзара байланысқан және өзара өрбіскен. Бірақ егер жаһандану жетістіктерін бұрынғыдай жоғары дамыған мемлекеттердің шамалы тобы ғана пайдаланатын болса, онда Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы, дамыған және дамып келе жатқан мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылық күшейе түседі. Бұл сөзсіз ұлттық және діни негізде барлық осыдан шығатын салдармен бірге қарама-қайшылыққа алып келеді. Жер шарының түрлі мекендеріндегі жүз мыңдаған адамдардың өліміне әкелетін жергілікті және кіші соғыстар, этникалық және діни жанжалдар – осының сендірерлік дәлелі. ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жағдайды өзгертуін ескере отырып, 2001 жылы 15 наурызда Қазақстанның сыртқы саясатының жаңа Концепциясы қабылданды. Концепцияның басымдық бағыттары — шоғырланған және аймақтық процестердің (Еуропалық экономикалық қоғамдастық, «Шанхай бестігі» 2001 жылы 14 маусымнан бастап Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімшарт, Орталық Азия экономикалық одағы – 2001 жылы 28 желтоқсаннан бастап Орталық Азия ынтымақтас- тығы, Азиядағы сенім шараларын қалыптастыру жөнінде мәжіліс) дамуын ғана емес, сондай-ақ Қазақстанның басты серіктестері деп анықталған мемлекеттермен – Ресей, Қытай, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерімен, АҚШ, Еуропалық одақ елдерімен, Жапониямен, Үндістанмен, Түркиямен, Иранмен екі жақты ынтымақтастықты тереңдетуді анықтады. Сонымен, егеменді Қазақстанның сыртқы саясатының қалыптасу процесін бағалай отырып, республика екпінді түрде әлемдік қауымдастыққа енді.

Айдар Айнабала