«Жынды» сөйлеп, жаргонмен «жаратындар»

Тілдің шұбарлануы – ұлтқа төнген қауіп

Күнделікті өмірде жастармен кездеспей тұрмаймыз. Сондағы олардың бір-біріне деген қарым-қатынасы мен сөйлеу мәдениетін көргенде іш қынжылғаны былай тұрсын, жаға ұстайсың. Әрине, топырақты көпке шашуға болмас. Алайда жаман әдет жұққыш келетінін ескерсек, сол бір «құмалақ қарын майды шірітуге» шақ тұрғанын аңғармай жатқан секілдіміз.

Алысқа бармай-ақ, студент жастарды мысалға алсақ, олардың қазір өз тілдері, өздері ғана түсінетін жаргондары бар. Мәселен, «сындырды», «базар жоқ», «лапша ілді», «құлақтан тепті», «қуады екенсің», «лақтырып кетті», «қораға кірді» деген сынды сөздерді жастар арасынан жиі естиміз. Сондай-ақ бір мәселе шешімін таппаса «тормозы ұстап қалды», «зависать етіп қалды», көпшілікпен келуді «толпа», менменсуді «типаж болу», ақша талап етуді «счетчик қою», қоңырау шалуды «маяк тастау», өтірік айтуды «құлаққа гүл өсіру», көлігі бар-жоғын білдіруді «мотормен жүру», үйде екенін түсіндіру «хатада болу», тамақтанып жатқанын білдіру «киш-миш ету», бір нәрсені түсініп алуды «хавать ету», біреудің затын тартып алуды «жасап кету, істеп кету» сынды сөздермен алмастырып алған. Тіпті анасын «матя», әкесін «батя», ал көкесін «крыша» дейтіндер де баршылық. Байқап тұрсаңыздар, бұл сөздердің денінде орыс сөздерінің компоненттері бар. Бірақ бұл ұлы орыс ойшылдары Тургенев, Толстой, Пушкин, Чеховтардың сөзі емес. Бұл – дүбәра көше сөзі. Сондықтан бұл тілдің түрі де, түсі де жоқ.
Жастар тіліндегі тағы бір өрескелдік – олардың бейпіл сөзбен сөйлеуі. «Әкеңнің …», «шешеңнің …» деп келетін сөздермен сөйлеуді олар әдетке айналдырып алған. Бұл жастардың қарапайым әңгімесі, екі сөзінің бірі болып кеткен. Кей кезде екі жастың әңгімесін тыңдап тұрып, не ұрысып жатқанын, не тілдесіп тұрғанын білмей дал боласың. Тіпті анайы сөзді араластырып әкететіндер қоғамдық орында тұрғанына немесе қасынан үлкендер өтіп бара жатқанына да қарамайды. Ол аз десеңіз, ондай жастардың қасында қыздарымыз да қатар тұрып, әңгімеге қосылып тұрғанын көргенде, еріксіз бас шайқайсың, тіл тістейсің. Ал, ең өкініштісі, жастар тарапынан айтылған осындай бейәдеп сөздерді естігенде, ескерту жасайтындар өте аз. Үлкен кісілердің өздері ештеңе естімегендей кейіп танытып, «аш құлақтан тиыш құлақты» артық көреді. Міне, бұл – аға буынның кемшілігі. Алдымен әркім өз ұл-қызын тыйса, әлгідей көшеде кездесетін қылықтармен көп болып күрессек, жастардың тілін, тәрбиесін де түзеп алар едік.
Жастар тілінің бұзылуына әсер етіп жатқан жағдайдың бірі әлеуметтік желілер екенін жоққа шығара алмаспыз. Ол бүгінгі күні қатынас құралының негізгі түріне айналды. Ал осы байланыстан пайдадан гөрі зиянның көп келіп жатқанын жастар аңғара бермейді. Мәселен, қазақтың қарапайым «қайдасың?» деген сөзін жастар әлеуметтік желілерде «kaydasin?» немесе «кайдасын?» деп жазып жүр. Екі нұсқада да «қ» мен «ң» әрпі түсіп қалған. Дәл сондай «Кашан?», «Жагдайын калай?» деген сөздерде де қазақ әріптері орысша әріптермен алмасып, дүбәра күй кешіп тұр. Тіпті «не істеп жатырсың?» деген сөзді «нестеватырсын?» деп қалауына қарай ыңғайлап алатындарды көріп, көңілің құлазиды.
Тағы бір жаның күйетін жері – әлеуметтік желіде отырған кейбір жастар қазір сөйлеуден қалып барады. Мысалы, бір сұраққа «жоқ» деп жауап бергісі келсе, «ыкк» немесе таңдайын тақ еткізіп «ткк» деп өзіне ғана түсінікті тілде сөйлеп, санаңды сан саққа жүгіртеді. Ал біреудің жағдайын сұрау үшін «не степ», «өз», «каксын» деп тәп-тәуір қазақ сөзін қысқартып, қитығыңа тиеді. Сонымен қатар тілдесіп отырған құрбысынан жауап келсе, оған «ымммм…» немесе смайлик жіберіп жаныңды жейтіндер де жетерлік. Сонда мұндай сөзі жоқ тілдесу бізге не береді? Екі сөздің бірін қыстартып немесе «ыммм…», «ыхы…», «мыхы…» деп отырсаң, бұны өз еркіңмен мақаулану деместен басқа амал бар ма? Бұрнағы кезі мұндай тіл мүкісі барларды кемдік деп білуші еді, бүгінгілердің сап-сау отырып сақауға айналып отырғандарын қай санаға сыйдыруға болады?
Қазір бұл кері кеткендікке көпшілік заманды кінәлап жатыр. Бірақ олай емес. Бәріне кінәлі адамның өзі. Ешкім сені қыстап, тіл сындыруға мәжбүрлеп жатқан жоқ. Немесе дәл солай сөйлемесең, дүние айналып түспесі тағы белгілі.
Тағы бір дәлел – бүгінде адамдардың өзі күнделікті тілді аяққа басып, бұрмалауда. Мәселен, қоғамдық көлікпен қатынай қалсаң, аялдамалардың аттарынан гөрі «кольцовой», «заправка», «туббольница», «кожаный», «колхозная», «торговый», «оптика» сынды атауларды жиі естисің. Әрине, ол аялдамалардың қазақи атаулары бар. Алайда оны қолдануды қоғамдық көліктердің кондукторлары қиналатындай. Және бұны назарға алып, нақты ескертпе жасап жатқан қала әкімдігінен де бір жан жоқ.
Қазір еліміздегі телеарналардың бірқатары да тіл бұзуға қызмет етуде. Мәселен, жастардың сүйіп көретін «Жайдарман» мен «КТК» ойындарының көрсетілімін ұйымдастыратын арналар ондағы арзан әзілдер мен қалжыңдардың астарында не жатқанын байқай бермейтін секілді. Олай дейтініміз, осы ойындардағы жастардың аузынан жоғарыда айтқанымыздай «ат екен» (керемет, сұлу қыз екен), «тартыл» (қатарға қосыл), «картопты жарды» (әзілдеді), «бітіп қалдым» (ғашықпын), «мат қылды» (жеңді) деген сынды сөздерді жиі естиміз. Ал оны көріп отырған жасөспірімдер солай сөйлеу сән деп түсініп, еліктеу арқылы сөз мәдениетін бұзып жатады. Сондай-ақ «Базар жоқ», «Алдараспан», «Нысана» сынды әзіл-сықақ театрларының қойылымдарынан да «зык-зык еткізейін бе?», «теманы айтсай», «хәләулилау, әридай-мәридай» деген сияқты түсініксіз, мән-мағынасы жоқ тіркестерді үйреніп алып, ауызекі сөз арасында қолданып жүрген жастарымыз да баршылық.
Мүмкін бұл базбіреулер үшін түкке тұрғысыз дүниедей көрінетін шығар. Алайда адамның сөз саптауынан оның ұлттық дүниетанымы, мәдениеті, парасаты, жалпы менталитеті танылады. Бізде бабадан келе жатқан тұрақты тіркестер бар, олардың мағынасы тұтас та айқын. Ал бүгінгі жастарымыздың аузындағы сөздер өзінің анайылығымен, тіл бұзуымен ұлттығымызға қауіп төндіруде. Бұл қазақы дүниетанымға да келмейді, жаңа сөз деп тағы айта алмайсың. Себебі сөздің шығу тарихы да, болмысы да, мағынасы да жоқ.
«Тілі мәңгі жасаған халық өзі де өлмейді» дейді Шыңғыс Айтматов. Дәл сондай «тілдің басты артықшылығы – түсінікті болуында» деген нақыл сөз де бар. Демек, бұл мәселеге біздің бейжай қарауға құқығымыз жоқ. Сондықтан жастар арасындағы тілдің шұбарлануына биліктен бастап, тіл мекемелері және қоғам болып тосқауыл қоюымыз қажет. Әйтпесе күні ертең қазақы болмысымыз, ұлттық құндылығымыз ұмыт қалып, ертедегі адамдардай түсініксіз тілде, ымдап сөйлейтін ұрпақ өсіп шығуы бек мүмкін.
Саян Тілеужан