Жасанды интеллект жаңа мүмкіндіктерге жол ашады

Жасанды интеллект – компьютерді, роботтық технологияны немесе аналитикалық жүйені адам сияқты интеллектуалды ойлауға үйрету жолдарын зерттейтін технология, дәлірек айтсақ, қазіргі ғылымның бағыты. Шындығында, адамдар интеллектуалды робот көмекшілерінің болуын алғашқы компьютерлер ойлап табылғанға дейін армандаған. Біздің күнделікті өмірімізде жасанды интеллектінің пайда болуы соңғы жылдары барған сайын қарқынды болуда. Терең оқыту және нейрондық желілер саласындағы елеулі жетістіктер сөйлеуді тану, компьютерлік көру, табиғи тілді өңдеу және т.б. көптеген технологияларды жетілдірді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев елде жасанды интеллектінің дамуына қолдау білдіріп, оны білім, медицина, өнеркәсіп және мемлекеттік басқару сияқты әртүрлі салада белсенді пайдалануға шақырды. Президент жасанды интеллектіні дамыту Қазақстанның әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттырып, экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алады деп санайды.
– Жасанды интеллект бұдан былай ғылыми фантастика емес, өмірдің ақиқатына айналды. Жаңа дәуірдің басталғанына куә болып отырмыз. Кезінде электр жарығы мен интернетті ойлап табу тіршілігімізді қалай түбегейлі өзгертсе, жасанды интеллекті технологиясының ықпалы да дәл сондай орасан зор. Ол адамзаттың тұрмыс салтын мүлдем басқа арнаға бұрып, жұмыс процестерін автоматтандырады және ауқымды экономикалық құндылық қалыптастыра алады. Кейбір сарапшылардың бағалауынша, жасанды интеллектінің жаһандық экономикаға қосатын елеулі үлесі – дүниежүзілік ЖІӨ-нің төрттен бір бөлігіне пара-пар. Аталған технологияның кең қолданысқа ие болуы Қазақстанның қарқынды дамуында маңызды рөл атқара алады. Сондықтан қысқа мерзім ішінде жасанды интеллектіні дамыту үшін барлық жағдайды жасау қажет, – деген еді Қ.Тоқаев Digital Bridge форумында.
Жасанды интеллект (ЖИ) – интеллектуалдық қабілеттерді қажет ететін тапсырмаларды орындауға қабілетті бағдарламалар мен жүйелерді жасауға арналған ғылым саласы. Оның негізгі мақсаты – компьютерлік жүйелерге қоршаған ортаны қабылдауға, ақпаратты өңдеуге, шешім қабылдауға және тәжірибеден тәуелсіз үйренуге мүмкіндік беретін алгоритмдер мен модельдерді жасау.
Жасанды интеллект робототехника, компьютерлік көру, табиғи тілді өңдеу, автоматты жоспарлау сияқты әртүрлі салаларда кеңінен қолданылады. Жасанды интеллектіні мамандануы бойынша әлсіз, күшті және супер деп жіктейді. Әлсіз жасанды интеллект нақты қарапайым мәселелерді шешуге арналған және жалпы интеллектіге ие болуға ұмтылмайды. Ал қарқынды дамып келе жатқан күшті жасанды интеллект – қоршаған орта мен адамдарға ұқсас автономды шешім қабылдай алатын жүйе.
Супер интеллект – адамнан қабілеті жоғары интеллект. Ол жетілдірілген ойлау, дәлелдеу, пайымдау, қарым-қатынас және оқу қабілеттерінің арқасында адамның міндеттерін жақсы орындай алады. Бірақ интеллектінің бұл түрі әлі жасалған жоқ.
Жасанды интеллектінің жетілдірілген әдістері машиналық оқытуға, терең оқытуға және нейрондық желілерге негізделген. Олар жүйелерге үлкен көлемдегі деректерді талдауға, үлгілерді анықтауға және болжамдар жасауға мүмкіндік береді.
Жасанды интеллектіні дамыту тек озық технологияларды ғана емес, ғалымдардың, инженерлердің және басқа да мамандардың ынтымақтастығын қажет етеді. Адамның интеллектісі мен жасанды интеллектінің интеграциясы ең пайдалы және инновациялық нәтижелерге әкелуі мүмкін. Сондықтан зерттеуді жалғастыру және оны қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес дамыту маңызды, ол біздің өмірімізді жақсартудың пайдалы құралына айналады.
Жасанды интеллект адамдардың өміріне айтарлықтай әсер етеді. Ол қоғамымыздың әртүрлі салаларына еніп, барлық жерде өзгерістер енгізуде.
Осы ретте ЖИ-дің қарапайым мысалдарын қарастырайық.
1. Дауыстық көмекшілер. «Apple» компаниясының «Siri» немесе «Google Assistant» сияқты заманауи дауыс көмекшілері сөйлеуді тану және пайдаланушы командаларын орындау үшін жасанды интеллект технологиясын пайдаланады. Олар сұрақтарға жауап бере алады, ұсыныстар бере алады, құрылғыларды басқара алады және т.б.
2. Ұсыну жүйелері. «Netflix», «Amazon» және «YouTube» сияқты көптеген танымал интернет платформалар пайдаланушыларға ұсыну үшін жасанды интеллектіні пайдаланады. Жасанды интеллект пайдаланушының қалауына сәйкес оны қызықтыратын материалдарды ұсынады.
3. Автоматтандырылған аударма. Оны «Google Translate» сияқты автоматтандырылған аударма платформалары мәтіндерді әртүрлі тілдерге аудару үшін пайдаланады. Олар жоғары дәлдікпен аударуды үйрену үшін үлкен көлемдегі мәтіндік деректерді өңдейді.
4. Алаяқтықты анықтау. Банктер мен қаржы институттары алаяқтық әрекеттерді анықтау үшін жасанды интеллектіні белсенді түрде пайдалануда. Жасанды интеллект клиенттердің транзакцияларын талдайды және қаржылық қылмыстардың алдын алуға көмектесетін күдікті транзакциялар туралы ескертулер береді.
5. Процестерді автоматтандыру. Жасанды интеллект бизнестегі әртүрлі тапсырмалар мен процестерді автоматтандыру үшін пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, автоматты жіктеу жүйелері үлкен көлемдегі құжаттарды өңдеп, сұрыптай алады, ал өндірістік роботтар өндірістік желілерде күнделікті тапсырмаларды орындай алады.
Бұл күнделікті өмірде жасанды интеллектіні қолданудың кейбір мысалдары ғана. Жасанды интеллектіні қолдану аясы кеңеюде және оның әлеуеті енді ғана жүзеге аса бастады.
Жұмыс пен өндіріс саласында жасанды интеллект күнделікті және монотонды тапсырмаларды автоматтандыру, тиімділікті арттыру және шығындарды азайту мүмкіндігіне ие. Мысалы, зауыттардағы роботты жүйелер өндірістік желілерде күрделі операцияларды орындауға, қателерді азайтуға және өнімділікті арттыруға қабілетті. Сонымен қатар деректерді бақылау және талдау, тұтынушылар тәжірибесін жақсарту және бизнес-процестерді оңтайландыру үшін қолданылатын қызмет көрсету секторына әсер етеді. Жасанды интеллектіні дамыту және қолдану бірқатар оң және теріс салдарға әкеледі.
Медицина саласында ауруларға диагноз қою мен емдеуді жақсартуға да көмектеседі. Машиналық оқыту алгоритмдері медициналық деректерді талдап, үлгілерді табуға көмектеседі, бұл дәрігерлерге дәлірек шешім қабылдауға және тиімдірек емдеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Көлік және логистика саласында маршруттарды оңтайландыруға және көлік желілерін басқаруды жақсартуға әкелуі мүмкін. Бұл өнімді жеткізу уақытын қысқартуға және тасымалдау шығындарын азайтуға жол ашып отыр.
Білім беру саласында жасанды интеллект оқу бағдарламасын оқушылардың жеке қажеттіліктеріне сәйкестендіруге жәрдемдеседі. Машиналық оқыту алгоритмдері әрбір студент үшін жекелендірілген оқу жоспарлары мен ұсыныстар жасау үшін бағаларды және оқу деректерін талдай алады. Сонымен қатар ЖИ жаңа дағдылар мен тілдерді үйренуге көмектеседі.
Бизнесте жасанды интеллект күнделікті тапсырмаларды автоматтандыруға және деректер талдауын жақсартуға септігін тигізеді. Бұл шешім қабылдау процестерін жылдамдатып, тиімділікті арттырады және компанияларға нарықтағы өзгерістерге тезірек жауап беруге әсер етеді. Сондай-ақ үлгіні автоматты түрде тану, дауыс пен мәтінді өңдеу және үлкен көлемдегі деректерді талдау – бұл прогресс пен жаңа өзгерістерді жеңілдететін маңызды құралдар.
Дегенмен жасанды интеллектінің артықшылықтарын талқылағанда, этикалық және әлеуметтік мәселелерді де ескеру қажет. Әсіресе деректер қауіпсіздігін қамтамасыз ету және құпиялылықты сақтау маңызды. Илон Маск пен Стивен Хокинг жасанды интеллект дамуын бақылауда ұстау қажет деп есептейді. Алғашқысы жасанды интеллектіні ядролық қарумен салыстырса, британдық физик мұндай жүйелер адамның деградациясына әкеліп соқтырады және бізді дәрменсіз етеді деп санайды.
Жаһандық ауқымда жасанды интеллект негізіндегі технологиялар мен қызметтерді дамыту бойынша жетекші платформалардың қатарында «Amazon», «Google» және «Microsoft» компаниялар көш бастап тұр.
Бағдарламалық жасақтаманы әзірлеуде жасанды интеллект баға жетпес құралға айналды. Сондықтан 2023 жылдың ең қызу пікірталастар GitHub Copilot және ChatGPT, әзірлеушілерге көмектесуге арналған екі белгілі жасанды интеллект құралдарының айналасында болды. ChatGPT – бұл көптеген мәтіндік деректерде оқытылған және студенттер арасында жиі қолданылатын модель. Оқыту процесінде аталған модельді пайдалануда барынша тиімділік пен қауіпсіздік шараларын қабылдау керек. Жасанды интеллектіге қолжетімділік бар жерде білім алушыларды сыни ойлауға үйрету маңызды.
Сонымен қатар осы жылы жасанды интеллект саласының көрнекті тұлғасы және атақты ғалым Джеффри Хинтон жасанды интеллектуалды компьютерлер жақын арада адам деңгейіндегі интеллектіге қол жеткізе алады деп алаңдаушылық білдірді.
Қазақстанда жасанды интеллектіні дамыту – ғылыми-технологиялық зерттеулердің басым бағыттарының бірі. Еліміз инновациялық дамуға, күрделі мәселелерді шешуге және экономиканың әртүрлі салаларына жаңа мүмкіндіктер әкелуге қабілетті интеллектуалды жүйелерді құруға ұмтылуда. Мемлекет түрлі бағдарламалар мен қорлар арқылы жасанды интеллект бойынша ғылыми жобаларға да белсенді қолдау көрсетуде.
Қазақстанда жасанды интеллектіні қолданудың перспективалы бағыттарының бірі – қала құрылысы және менеджмент. Яғни зияткерлік жүйелер көлік инфрақұрылымын жақсартуға, энергияны басқаруды оңтайландыруға және мемлекеттік қызметтерді тиімдірек етуге көмектеседі. Осылайша еліміз жасанды интеллектіні белсенді дамытып ғана қоймай, инновациялық тұрғыдағы өз әлеуетін де кеңінен іске асыруда.
Қазақстанда жасанды интеллектіні қолданудың тағы бір саласы – ауыл шаруашылығы. Келешекте жасанды интеллектіні топырақ пен өсімдіктерді бақылау жүйелерін әзірлеу, егін өнімділігін болжау және тыңайтқыштар мен суды пайдалануды оңтайландыру үшін қолдануы мүмкін. Бұл ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыруға және азық-түлік қауіпсіздігін жақсартуға ықпал етпек.
Зияткерлік жүйелерді энергия ресурстарын басқару саласында да қолдануға болады. Осы саладағы деректерді талдау, қуат шығындарын оңтайландыру және тұтынуды болжау үшін жасанды интеллектіні пайдалану қуат шығындарын азайтады және энергия тиімділігін арттырады. Сонымен қатар жасанды интеллект көлікті басқарудың автономды жүйелерін құру, маршруттарды оңтайландыру және қозғалыс қауіпсіздігін жақсарту үшін көлік секторында да қолданылуы мүмкін. Бұл жол апаттарын және кептелістерді азайтуға септігін тигізеді деп күтілуде.
Жалпы жасанды интеллектінің дамуы адамдардың өмірін жақсартуға, экономиканы дамытуға және елдің халықаралық аренадағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мол мүмкіндік ашады. Сондықтан Қазақстан бұл саланы белсенді дамытуға, дарынды мамандарды тартуға және осы саладағы инновациялар мен стартаптарға қолайлы жағдай жасауға ерекше ұмтылып келеді.
Қазақстанда жасанды интеллект саласында ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстармен белсенді айналысатын бірнеше ұйымдар мен университет бар. Солардың бірі – Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ IT-технологиялар, соның ішінде жасанды интеллект саласындағы ғылыми-зерттеу және білім беру қызметін белсенді түрде дамытып келеді. Аталған оқу орнының білім беру бағдарламасы машиналық оқыту, үлкен көлемді деректерді талдау, компьютерлік көру және жасанды интеллектінің басқа аспектілерін қамтиды.
Елімізде жасанды интеллект саласын белсенді дамытуға және инновациялық технологияларды қолдануға айрықша назар аударылып отыр. Қазірдің өзінде бұл тұрғыда ауқымды жұмыстар атқарылғанымен, әлі де қолға алынуға тиіс істер жетерлік.
Осы ретте Қазақстанда жасанды интеллектіні ілгерілетудің бірнеше артықшылығына тоқтала кеткім келіп отыр.
1. Экономикалық әлеует. Жасанды интеллект елдің экономикалық дамуы үшін жаңа мүмкіндіктер туғызады. Соның негізіндегі инновациялық технологиялар жаңа жұмыс орындарын құруға, инвестиция тартуға және экспорттық әлеуетті арттыруға әкелуі мүмкін.
2. Бәсекеге қабілеттілікті күшейту. Жасанды интеллектіні пайдалану отандық компаниялар мен ұйымдардың халықаралық нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруы мүмкін. Сонымен қатар өндіріс тиімділігін ұлғайтады, бизнес-процестерді оңтайландырады және өнімдер мен қызметтердің сапасын жақсартады.
3. Білім мен ғылымды жетілдіру. Жасанды интеллектіні дамыту және қолдану білім беру бағдарламалары мен ғылыми зерттеулерді жетілдіруге ықпал етеді. Ол оқытудың инновациялық тәсілдерін дамытуға, смарт оқу платформаларын жасауға және ғылыми саладағы мүмкіндіктерді кеңейтуге көмектеседі.
4. Өмір сүру сапасын жақсарту. Жасанды интеллект Қазақстан азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартуға әкелуі мүмкін. Ол медицинада дәлірек диагноз қою және тиімді емдеу үшін, көлікте қозғалысты оңтайландыру үшін, қала құрылысы мен ресурстарды басқаруда жайлы және тұрақты өмір сүру ортасын құру үшін қолданылады.
Дегенмен елімізде жасанды интеллектіні дамытуға кедергі келтіріп отырған кемшіліктер де жоқ емес. Олар:
1. Мамандардың жетіспеуі. Жасанды интеллектіні жүзеге асыру үшін оны әзірлеп, қолдана алатын жоғары білікті мамандар қажет.
2. Инфрақұрылымның жеткіліксіздігі. Жасанды интеллектінің дамуы жоғары жылдамдықты интернетті, қуатты есептеу жүйелерін және басқа да инфрақұрылымды қажет етеді.
3. Этикалық және құпиялылық мәселелері. Жасанды интеллектіні жауапкершілікпен және этикалық тұрғыдан пайдалануды қамтамасыз етуге көмектесетін заңнама мен ережелерді әзірлеу керек.
4. Жұмыс орнын жоғалту қаупі. Жасанды интеллектіні енгізу экономиканың кейбір секторларында автоматтандыруға және жұмыс орындарының қысқаруына әкелуі мүмкін. Бұл өз кезегінде әлеуметтік және экономикалық қиындықтарды тудырады.
Жоғарыда аталған кемшіліктердің алдын алсақ, онда жасанды интеллект бірқатар салаға айтарлықтай оң өзгеріс әкеледі. Атап айтсақ:
1. «Ақылды үйлер мен қалалар». «Ақылды үйлер» жарықтандыру, температура мен қауіпсіздікті бақылау сияқты түрлі тапсырмаларды автоматтандырса, «ақылды қалалар» көлікті, энергияны пайдалануды және қоғамдық қызметтерді оңтайландырады.
2. Медицина және денсаулық сақтау. Жасанды интеллект медицинаны жетілдіріп, ауруларға жылдам диагноз қоюға көмектеседі және жеке емдеу әдістерін ұсынады. Медицинада робототехника, соның ішінде хирургиялық роботтар мен дәрі-дәрмек жеткізудің автономды жүйелері де өркендейді.
3. Робототехника және автоматтандыру. Роботтар қауіпті немесе күнделікті жұмыстардағы адамдарды алмастыра отырып, әртүрлі салаларда көбірек қолданылады. Сол арқылы түрлі орталарда күрделі тапсырмаларды орындай алатын неғұрлым жетілдірілген автономды роботтар жасалады. Роботтандыру сонымен қатар еңбек нарығындағы өзгерістерге әкеледі.
4. Көлік және автономды технологиялар. Автомобиль өнеркәсібін дамыту тек жолдарда ғана емес, автономды көліктерді құрастыруға да бағытталады. Сондай-ақ жүктер мен жолаушыларды жеткізу үшін ұшқышсыз және автономды ұшақтарды дамыту күтілуде. Бұл көлік жүйесінің қауіпсіздігі мен тиімділігін арттырады.
5. Ойын-сауық технологиялары және виртуалды шындық. Қызықты виртуалды әлемдер мен жақсартылған шындықты жасау үшін жаңа технологиялар әзірленеді. Олар пайдаланушыларға жаңа ғаламдарды зерттеуге, интерактивті ойындарға қатысуға және виртуалды нысандармен өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді.
Әрине, бұл – жасанды интеллектіні дамытуға ықпал ететін бағыттардың бір парасы ғана. 2023 жылдың соңында жасанды интеллект саласындағы стартаптарға салынған инвестиция көлемі жаһандық ауқымда шамамен 50 миллиард долларға жетті. Мұндай прогрестің жылдамдығы мен ауқымын болжау өте қиын.
Қорыта айтқанда, жасанды интеллектіні пайдалану күнделікті өмірімізге көптеген өзгерістер әкелуі мүмкін. Біз сол арқылы ел игілігі үшін қызмет ететін цифрлық әрі қолжетімді ортаны қалыптастырамыз деп ойлаймын.

Айнұр Ахмедиярова,
профессор, PhD докторы