Цифрландыру дәуіріндегі білім мен ғылым
Адам және қоғам, өндіріс технологиялары, мәдениет (зияткерлік, технологиялық, әлеуметтік, рухани, ақпараттық) және білімнің өзі туралы ғылымдарды дамытудың қазіргі кезеңінде, адамның жалпы және кәсіби даму тұрғысынан субъекті ретіндегі сарқылмас мүмкіндіктерін, оның ішінде, сандық оқыту құралдарының орасан зор мүмкіндіктерін пайдалану арқылы ғылымдардың іргелі мазмұнына негізделген өмірлік білім берудің тәжірибеге-бағдарланған түріне көшу қажеттілігі туындап отыр.
Адам баласы рух (негізгі әлеуметтік және жеке құндылықтар мен принциптер) пен жанның (барлық психикалық процестер) және осы екі инстанциялар айқындайтын мақсаттарды орындап, бағдарламаларды іске асыратын тәннің ажырамас бөлігі. Психика, өз кезегінде, биологиялық және әлеуметтік, сана мен бейсаналық, зияткерлік және эмоционалды, рационалды және иррационалды бірлік болып табылады. Цифрлық оқыту әлі кеңінен танылмаған керемет байлықтан, жанама түрде осы бірліктің кейбір басқа компоненттеріне әсер ететін, тек интеллектуалды компонентті алады. Бүгінде әлем төртінші – «цифрлық» революцияның алдында тұр, осы орайда жаңа – цифрлық – білім беру технологияларын енгізу қажеттілігі туындайды. Жағдайдың артықшылығы және оның қорқыныштылығы: цифрландыруда шек жоқ. Толығымен «цифрлық форматқа» аударыла алмайтын бірде-бір қызмет саласы жоқ. Біз тек адам мен технология арасындағы, жеке өмір мен қауіпсіздік арасындағы шекараны анықтауымыз керек. «Цифрлық» саяси мәселеге айналуда, және бірнеше жыл бұрын цифрландырудың қызу қолдаушылары болған адамдар бүгінде шектеулер туралы ойлануға міндетті.
О.И.Воинова мен В.А.Плешаковтардың әділетті көзқарасынша, «Біз барлығымыз қоғамның киберәлеуметтік дәуірінде өмір сүріп жатырмыз». Киберәлеуметтікті авторлар «егеменді тұлғаның рөлінде емес, желілік қоғамдастықтардың субъектісі ретінде әр түрлі әлеуметтік функцияларды орындау жағдайында оның киберкеңістіктегі өмірді ұйымдастыра алу қабілетін қамтамасыз ететін адамның алған қасиеттерінің жиынтығы» деп түсінеді. Мен келісетін авторлардың осы ойына қарасты, «цифрлы оқыту процесінде адамның алған қасиеттерінің жиынтығы, әртүрлі әлеуметтік және кәсіби функцияларды тиімді және қауіпсіз орындауды қамтамасыз ете алады ма?» деген сұрақ туындайды. Осы сұрақтың жауабы туралы ойланар болсақ, бұл барлық ерекшеліктерімен өздігінен пайда болатын кибер-әлеуметтендірілген қоғамды емес, білім беру жүйесінде арнайы ұйымдастырылған цифрлық оқытуды білдіреді. Ең алдымен, біз, бір-бірімен негізсіз, жиі синоним ретінде қолданылатын, «цифрлық оқыту» және «цифрлық білім беру» ұғымдарының мағынасын ажыратып алайық. «Цифрлық оқыту» терминін қолдану, сонымен қатар оған қатысты «цифрлық дидактика» ұғымы, сандық оқыту теориясы екені сөзсіз. Мұнда білімгерлердің пәндік білімдері, қабілеттері, дағдылары, құзыреттіліктері, оның ішінде компьютерді игеру заңдылықтары, принциптері мен механизмдері туралы сөз етіледі. Ал педагогикалық әдебиеттерде, нормативтік құжаттарда және педагогикалық қолданыста жиі кездесетін «цифрлық білім беру» термині орынсыз. Оның дәлелі: «білім» сөзі сөйлеу барысында қолданылу жағдайына байланысты үш түрлі мағына береді. Бірінші мағынасы – бұл нақты адамның білімділік біліктілігі, ол қандай білім алдыңыз деген сұраққа жалпы орта, кәсіптік немесе жоғары деп жауап береді. Екінші мағынасы – білім беру жүйесін білім беру бағдарламаларының жиынтығы, оларды іске асыратын білім беру ұйымдары және оларды басқару жүйесі ретінде қарастыру. Үшінші мағына – бір «медальдің» екі жағы сияқты, оқыту мен тәрбиеден тұратын бірегей білім беру процесі. Осы ерекшеліктерді негізге ала отыра, «білім берудің цифрлік жүйесі» (цифрлік білім беру жүйесі емес) және «цифрлық оқыту» терминдерін қолдану негізді, себебі, компьютер білімгерлерді «тәрбиелеумен» айналыспайды. Осыны интуитивті түрде сезінген цифрлық оқытудың жақтаушылары «цифрлық тәрбиелеу» туралы айтпай, оны «цифрлық білім» терминінің астарында «жасырады».
Цифрлық оқытудың ғаламат және әлі де болса жеткілікті деңгейде зерделенбеген мүмкіндіктерімен қатар, оларды білім беру жүйесінде толықтай жүзеге асыруға байланысты бірқатар проблемалар мен тәуекелдер бар:
- Әуелі, әлемде цифрлық оқытуды жобалауда мектеп мұғалімдері, колледждер мен жоғары оқу орындарының оқытушылары толық сүйенетін педагогикалық немесе психо-педагогикалық теорияның жоқтығы және бірде-бір инженер кез-келген техникалық құрылғыны жобалауды физикалық (химиялық, биологиялық) теорияға сүйенбей өз мойнына алмайтындығы сөзсіз. Цифрлық оқытуды қолдану арқылы білім сапасын арттырудың сенімді дәлелдері де жоқ. Осы себепті, елдің педагогикалық корпусының едәуір бөлігі, әсіресе аға буын мұғалімдері мен оқытушылары арасында оқытуды цифрландыруға саналы немесе бейсаналы қарсылық бар.
- Ақпарат пен білім әр түрлі ұғымдар: ақпарат дегеніміз – бұл семиотикалық, белгілер жүйесі, мағыналарды жеткізуші (тілдің белгілері, мәтіндер, сөйлеу дыбыстары және т.б.), ал білім – бұл жеке тұлғаның құрылымы, бір ақпаратты әртүрлі қабылдайтын адамдардың субъективті, жеке мағыналары. Сонымен бірге, философия ғалымдары айтқандай, ғылымда «ақпарат» терминінің 100-ден астам анықтамасы бар. Қайсысы мәселенің мәніне сәйкес келеді? Бұл ойланарлық дүние!
- Оқыту мен білім беру процесі мұғалім мен оқушылар арасындағы байланыс арқылы жүзеге асырылады. Қарым-қатынас – коммуникативті, интерактивті және перцептивті үш компоненттен тұрады, сонымен қатар оларға «дене тілі» (дене тұрысы, дене қимылдары, көздің көрінісі және т.б.) және сөйлеудің экстралингвистикалық, дыбыстық сипаттамалары (интонация, биіктік, тон және т.б.) кіретін вербальды және вербальды емес екі тараптан тұрады.
Айтылған дүниелерден шығар қорытынды анық: компьютер, негізінен, мәнді мағыналарға, ақпаратты білімге айналдыра алмайды. Демек, «компьютерлік метафора» метафорадан басқа ештеңе де емес; ақпаратты компьютермен өңдеу- адамның одан білім алуының механизмі емес, және осы бір процесті түсінудің психологиялық заңдылықтары мен механизмдерін іздеу қажет.
- Адамзат алдында сөйлеу және онымен бірге ойлану дағдыларының жойылуының нақты қаупі бар, өйткені цифрлық оқытуда пайдаланушының компьютер пернетақтасындағы әріптерге басып қана білім алуы орын алады. Зерттеушілер атап өткендей, сандық ұрпақ балаларының ойлары фрагментті, ал пікірлері үстірт. Ал цифрлық дәуір балаларының сауаттылығы тіптен жаға ұстатарлық. Егер мектеп оқушысында немесе студентінде тікелей коммуникация, сөйлеу барысында ойларды қалыптастыру және тұжырымдау тәжірибелері болмаса, психологиялық зерттеулер көрсеткендей, олардың бойында ойлау қабілеті қалыптаспайды.
- Сандық білім беруде біз тәрбие туралы мүлдем айтпаймыз, ал оқыту мен білім беру, тәрбиемен қоса, «медальдің» екі жағын құруы керек. Тәрбие «дамудың әлеуметтік жағдайын» (Л.С.Выготский), білім беру процесі субъектілерінің қарым-қатынасын және тұлғааралық өзара әрекетін, адамгершілік таңдау жағдайларына эмоционалды-құндылық қатынасты, олардың өмір сүруі мен қоғамда қабылданған адамгершілік нормаларын білуге негізделген осы жағдайларды бастан кешіруді болжайды.
Тәрбие – бұл моральдық-этикалық категория, мұнда мораль – қоғамда қабылданған заңдар, ережелер, әлеуметтік мінез-құлық нормалары, діни, гендерлік, техникалық нормалар және т.б. Оларды компьютер арқылы алатын тиісті ақпаратты есте сақтау арқылы білуге болады. Ал мораль – бұл адамның қоғамда қабылданған адамгершілік нормаларына көзқарасының өлшемі. Адамгершілікке тәрбиелеу қоғамда жақсы немесе жаман деп саналатын ақпаратты игерумен ғана шектелмейді. Сіз адамгершілік нормаларын жақсы біле аласыз және азғын, білімі нашар, парақор, қылмыскер бола аласыз. Адамзатты нені үйретіп емес, қалай оқыту арқылы тәрбиелейтінін ұмытпайық!
Мадимарова Гулнур Бахытжанкызы,
Байзақ ауданы, Үлгілі орта мектебінің химия пәнінің мұғалімі, магистр
