Азаттық жолындағы күрес

Биыл халық батыры Амангелді Имановтың туғанына – 150 жыл. Оның тұлғасы тарихымыздың кеңестік кезеңінде ұлт-азаттық қозғалыстың қаһарманы ретінде ел аузында қалды. Амангелді Үдербайұлы – 1916 жылғы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі. Ол Кенесары Қасымовтың жақын серіктесі Иман Дулатұлының немересі.

Амангелді Иманов 1873 жылы Торғай уезі, Қайдауыл болысының №3 (Терісбұтақ) ауылында дүниеге келген. Ол қазіргі Қостанай облысының Амангелді ауданы. 12 жасына дейін ауыл мектебінде, кейін төрт жыл медреседе оқыды, түрік, парсы, араб тілдерін үйренді. Мерген, шабандоз, жігерлі, еркіндікті жақсы көретін батыр 1905-1907 жылдардағы үкіметке қарсы көтерілістерге қатысып, қудалауға ұшырап, Торғай даласының шалғайдағы ауылдарына жасырынуына тура келді. 1910 жылы Амангелдінің руы өмір сүрген Терісбұтақ ауылында оның бастамасы бойынша мектеп салынды.
Амангелді ұйымдастырушылық және қолбасшылық дарынымен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісте танылды. Бұқара халықтың бұл көтерілісі 19-43 жас аралығындағы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алу туралы Николай ІІ 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығынан кейін өрістей түсті. Көтерілістің саяси маңызы болды, патша өкіметінің отаршылық саясатына қарсы бағытталып, халықтың бостандығын көздеді және Ресейдегі Ақпан революциясына дейін жалғасты. Оған қатысқан жауынгерлердің саны 50 мың адамды құрады.
Көтерілістің қарқыны Торғай уезінде (қазіргі Қостанай облысының Амангелді және Жангелді аудандары) күшті болды. Бұл көтерілісшілер әскері мен мемлекеттік басқарудың уақытша баламалы жүйесінің, автономиялық патша билігінің құрылуына әкелді.
1917 жылғы қазан айы мен 1918 жылдың қаңтарында Амангелді Иманов Торғай және Торғай облысында Кеңес үкіметін орнатуға белсенді қатысқан, Торғай уезінің әскери комиссары болған. Алайда оның күресі сәтсіз аяқталып, 1919 жылы 20 сәуірде Торғайда Кеңес үкіметі құлап, Амангелді тұтқындалып, ату жазасына кесілді. Ажал құшқан соң, Алакөлге жерленді. 1940 жылы халық батыры Амангелді ауданының орталығына (бұрынғы Батпаққара ауылы) қайта жер қойнына тапсырылды.
Амангелді Имановтың бейнелі мүсінін қазақтың тұңғыш кәсіби мүсіншісі, Қазақстанның халық суретшісі Хакімжан Наурызбаев сомдады. Наурызбаев сомдаған Амангелді бейнесі терең психологиялық сипатқа ие.

Дедек ТӨЛЕН,
журналист