Қазақстанда жанармай жетіспеушілігі мәңгілік мәселеге айнала ма?

Экономист, «OilGasProject» ЖШС директоры Жарас Ахметов Ratel басылымындағы мақаласында Қазақстанда неліктен жанармай тапшылығы бар және онымен қалай күресуге болатынын талдады,-деп хабарлайды «Zhambyl-Taraz» ақпарат агенттігі Stan.kz сайтынас сілтеме жасап.

Біздің елде ондаған жыл бойы қайталана беретін белгілі бір жағдайлардың бар екені даусыз. Мәселен, көктемде егіс науқаны басталғанда және күзде егін жинау маусымы басталғандағы отын тапшылығын айтуға болады. Мұндай жайттар Кеңес заманында да болған, ол кезде барлық тауарлар, соның ішінде жанар-жағармай әкімшілік жолмен бөлінетін еді. Тауарды нарық тарататын қазіргі кезде де сондай жағдайдан арыла қойған жоқпыз.

Экономикалық құрылысқа тәуелсіз жанармайға қатысты мұндай инварианттылық таң қалдырмай қоймайды. Сондықтан біздің елге ғана тән бір белгісіз құбылыспен біз ғана айналысып жатқандаймыз.

Қоғамда, халық арасында мұның бәрі жанармайдың бағасын мемлекет реттеп отыр деген пікір де жоқ емес. Яғни, кеңестік кезеңнің рудименттері біздің нарықтық экономикаға енгізілген. Соңғы уақытқа дейін солай болды да (біздің үлкен басшыларымыз кеңестік кезеңді жақсы көреді), бірақ соңында бағаны реттеудің пайдасынан найзасы көп екені белгілі болды. 2015 жылы бензин бағасын, ал 2016 жылы дизель отыны бағасын реттеу жойылды. Дегенмен «Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымын мемлекеттік реттеу туралы» заң мұнай өнімдерінің бағасын реттеуді кез келген уақытта енгізу мүмкіндігін қарастыра береді.

Сурет inbusiness.kz сайтынан

Суретке түсініктеме. Сурет отын бағасының өте тұрақсыз болғанын көрсетеді. Жалпы тұтыну бағасынан да тұрақсыз. Егер бағаны үкімет реттесе, жыл бойы бір немесе екі шыңы бар түзу сызықтар пайда болар еді немесе болмас та еді.

Негізінде, өнім жетіспеушілігі кезінде оның бағасы көтеріледі деп болжанады (дизельдік отын жағдайы, 1-суретті қараңыз), ал бұл сұраныстың төмендеуіне әкеледі және бағаның одан әрі өсуін шектеуі тиіс. Екінші жағынан, бағаның өсуі ұсыныстың өсуін ынталандыруға тиіс, бұл сайып келгенде бағаның төмендеуіне әкеледі.

Бір сәтте сұраныс пен ұсыныс арасында тепе-теңдік болуы, ал баға тұрақтануы керек. Бірақ біздің елдегі мұнай өнімдері нарығында бұл механизм жұмыс істемейді. Мәселенің мәнісі, мемлекет мұнай өндіруші компанияларды ішкі нарыққа мұнайдың белгілі бір мөлшерін жеткізуге міндеттейді. Осыдан барып ішкі нарықтағы мұнай бағасын «ақы берушілер» – қазақстандық мұнай өңдеу зауыттарында мұнайды өңдейтіндер анықтайды. Олар мұнай бағасын жанармайдың бөлшек саудадағы бағасына сәйкес деп есептейді. Бұл нарықтық механизмге айналар ма еді,егер бір мәселе болмаса: мұнай өндіруші компанияның ішкі нарыққа жеткізілімнен бас тартуға мүмкіндігі жоқ, басқаша айтқанда, тіпті оған қолайсыз бағамен келісуге мәжбүр. Бұдан «Қазмұнайгаз» секілді шағын және орта компаниялар зардап шегеді.

Компаниялардң неге зардап шегетінін ел премьер -министрінің орынбасары Р.В. СКЛЯР: «Айта кету керек, жанар -жағармайдың төмен бағасының дәлізі жер қойнауын пайдаланушылармен өңделген шикізатқа төмен бағаны қамтамасыз ету арқылы әрқашан субсидияланған. Бұл ретте мұнайдың экспорттық бағасынан айырмашылығы тоннасына шамамен 50 АҚШ долларын құрады, қазір ол мұнай жеткізілу бағытына байланысты 80-130 АҚШ долларына дейін өсті (…) Ұзақ мерзімді кезеңде мұнай сатудан түсетін табыстың жоғалуы жағдайдың бір мезгілде өсуімен. ішкі нарыққа мұнай жеткізудің теріс салдары болуы мүмкін – өнеркәсіптің инвестициялық тартымдылығының төмендеуі және сәйкесінше қолданыстағы кен орындарының сарқылуы кезінде мұнай өндіру, мұнай экспорты мен мұнай кен орындарының қызметтерінің төмендеуі» , деп түсіндірді (депутаттық сауалға жауап, оны ҚР Парламентінің сайтынан табуға болады).

Вице -премьердің жауабынан мұнайды ішкі нарыққа шығару тиімсіз екенін түсінуге болады. Бұл жағдайдың жағымсыз салдарының бірі жауаптың өзінде көрсетілген: мұнай -газ саласының инвестициялық тартымдылығы төмен.

Бірақ тағы бір жағымсыз салдар бар: мұнай өңдеудің өсуі мен ішкі нарықта мұнай өнімдерінің жеткізілімі тежеліп отыр. Егер біз мұнайды өңдеу қуатын қолданыстағы қондырғыларды жаңарту немесе жаңаларын салу арқылы кеңейтетін болсақ, онда оларды шикізатпен тек әкімшілік мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етуге болады, бұл жеке капиталдың мұнай-газ өнеркәсібінен толық кетуіне әкеледі. Нәтижесінде жаңа нысандар шикізатсыз қалады.

Жалғыз «Қазмұнайгаздың» жаңа көлемге шамасы келмейді, шетелдік ірі компаниялар заңды режимдер мен өнімді бөлісу келісімдерінің тұрақтылығымен қорғалған. Айта кетсек, жаңа мұнай өңдеу зауыттарын салу жоспарына үлкен күмән бар.

Сурет inbusiness.kz сайтынан

2-суретте біз негізгі зауыттарда мұнайды қайта өңдеу максимумға жақындағанын көре аламыз. Яғни, бірнеше жылдан кейін олар толық қуатында жұмыс істейтін болады, бірақ ішкі нарықтың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды. Тағы бір модернизация ұлттық компанияны өте қиын қаржылық жағдайға ұшыратады, себебі оған зиянды шикізатпен жаңа қуаттарды жүктеуге тура келеді.

Сурет inbusiness.kz сайтынан

Ішкі нарыққа мұнай жеткізуді реттеу салдарынан туындаған мұнай өнімдерін жеткізуге шектеу жанармайдың бөлшек саудасында бәсекелестіктің дамуын тежейді. 3-суреттен АЖС желісінің дамымағанын, жеке кәсіпкерлерге тиесілі станциялардың саны азайып бара жатқанын көреміз. Ал салауатты бәсеке – бұл бағаның өсуін тежеудің ең тиімді тетігі.

Ішкі нарыққа мұнай жеткізуді реттеуден бас тарту шикізат бағасының өсуіне әкеледі, бұл мұнай өнімдерінің бөлшек сауда бағасына әсер ететіні сөзсіз. Оның үстіне бағаның күрт өсуі тіпті таң қалдыруы мүмкін. Бірақ үкіметте күйзелісті бәсеңдететін және бағаның өсуін тежейтін құралдар жеткілікті. Бірақ, екінші жағынан, бірнеше жылдан кейін ел ішкі қуаттылықтың қажеттіліктерін қанағаттандырып қоймай, сонымен қатар қазіргі кезде шектеулі экспортты ашатын өңдеу қуаттарының нақты өсуіне куә болады.

Балама – жоғары импорт пен жоғары баға, ол ақыр соңында әлдеқайда жоғары болады.

Фотосурет inbusiness.kz. сайтына тиесілі.