Қазақ мәдениетінің ұлттық коды

 Ұлттық мәдениеті жоғары дамыған ел кез келген өркениетті деген елден оқ бойы озық тұрады. Олардың замана ағыстарында жұтылып кетпей, ұлтттық этнопедагогика, ата дәстүрді осы күнге дейін сақтап қарыштай дамуының мәнісі де осында. Бүгінгідей өз тізгініміз өз қолымызға тиіп, зайырлы, ұлттық мемлекет құрамыз деген тұста ұлттық саясатымыз, ұлттық идеологиямыз қандай болуы керек? Үш ғасырлық бодандық пен жетпіс жылдан астам уақыт кеңестік өпірем саясат кезінде жоғалтқан есеміздің орнын толтырып, рухани мерейімізді қандырып, қазақы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жөн-жоралғы, әдеп пен иман секілді тектілік қасиеттерімізді жаңғырта дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.

Тарихта «жаңа кезең» деп саналатын кезең болады. Ондайда белгілі бір саяси құрылыстардың ғана емес, күллі қоғамдық тіршіліктің тұтастай түгел өзгеруі талап етіледі. Біздің бүгінгі кезеңдеріміз сондай құбылыстардың жақындағанын сездіреді. Осыдан туындайтын ұлттық мемлекет идеясы ұлттың дәстүрі мен салт-санасына, әдет-ғұрпына келіп тіреледі.
Кейбір азаматтарымыз «жаһандану дәуірі басталды, ұлттық мемлекеттер тарих сахнасынан кетеді» деп сәуегейлік айтады. Ал, екінші ойшылдар керісінше кейінгі өзгерістер ұлттық мемлекеттің салт-санасының, дәстүрінің өшуі емес, өршуінің айқын көрінісі екенін дәлелдеп отыр. Ендеше адамзат қоғамында болып жатқан әлгіндей құбылыстарға байланысты біздің өз ұлттық болмысымызда, ұлттық санамызда қандай өзгерістер болуы ықтимал? Бұған жауап табу үшін өзіміздің өткен жолымызға, ұстанып келген салт-дәстүрімізге көз жүгіртпей болмайды. Ұлттық сана дегеніміздің өзі де әр адамның жеке азаматтық санасы сияқты, әр ұлттың өз тіршілігін өзі бағдарлауы, өзінің барар жерін, шығар биігін өзі белгілеуі, өзінің алдына өзі мақсат қоя білуі деп түсінеміз. Осыған орай Ә.Кекілбаев: «Дәстүр- әдеппен, әдет-ғұрыппен, мың жылдап қалыптасқан дағдымен күресу есуастық. Бірақ оның бәрін жаңа жағдайға лайықтамай, жаңғыртпай, сол қалпында ұстануға тырысу – өз аяғыңды өзің тұсап, өз қолыңды өзің кісендеумен бара-бар», – деген еді.
Біздің ұлттық салт-дәстүріміз бен психологиямыз да тәуір қасиеттермен қатар арылатын кемшіліктеріміз бар екенін білеміз. Олардың қауіпті де, қауіпсіз де жақтары болып келді. Қауіптенбейтін жері – ошарылып отырып қалуға, тоқмейілсіп тоқырап қалуға жол берілмейтіндігі. Қауіп шақыратын жері – кеңістіктегі тұрақсыздықтың рухани тұрақсыздыққа ұрынуы, елгезектіктің ұшқарылыққа ұласуы ықтимал екендігі. Біздің жаңа заманға кішіпейілдігіміз сондай: кейде өз қоғамымызда атымен жоқ шатақтарды өзіміз іздеп таба қойғышпыз. Мысалы, отызыншы жылдары таптық қатынастар әлі кеңінен етек жая қоймаған біздің қауым тап жауларын құрту жолындағы күресте басқа жұрттың бәрінен озып кеттік. Өзіміздің тамырымызға өзіміз балта шаптық. Сол сияқты «жаһанданамыз» екен деп өзіміздің ең жоғарғы адамгершілігімізді асқақтатып келе жатқан адам тәрбиесінде үлкен маңызы бар салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрыптарымызға да өзіміз шабуыл жасаудан сақтанған жөн.
Қазақтың салт-дәстүрі мен мәдениетінің үш мың жылдық тарихының барлығына, оның түрлі жалғастық пен сыбайластық нәтижесінде кейінгі ұрпаққа, бүгінгі кезеңге қандай деңгейде келіп отыр деген ой кім-кімді де мазалайтын болуы керек. Мәдениетті ұлттық салт – дәстүр мен әдет-ғұрыптан бөлек алып қарау, ол үлкен қателікке ұшыратады. Мәдениеттің көзі болып келген ата-бабаларымыз бірін-бірі өте жоғары сатыда сыйлап, соның арқасында рухани құндылықтарды бойларына жинап, ұрпақтан ұрпаққа дарыта білді. Бізге жетіп жүрген ұлттық дәстүр мен әдет-ғұрыптың бәрі де осыны аңғартады. Қазіргі кезеңде өз ұлтымыздың мәдени деңгейін алып қарасақ көңіл толыңқырамайды. Мәдениетіміздің асыл мұраларын жәдігер  түрінде ғана көріп шын мәнінде жастарымыз түсінбей таңданатын сияқты. Батысқа еліктеушілік біздің басқа халықтардан жоғары тұрған салт- дәстүріміз бен мәдениетіміздің өресін күннен-күнге тарылтып, шектеулі ассоциялар туғызуда. Әрине, қазіргі батыс елдерінің жоғары дамыған мәдениетін, өнердегі, ғылымдағы жетістіктерін жоққа шығаруға да болмайды. Солай бола тұрғанымен үлгі алуға болмайтын жағымсыз жақтары жетіп артылады. Дәл осындай біздің халқымыздың түсіне де кірмейтін көргенсіз әрекеттерді насихаттайтын шығармалардың немесе бейнетаспаға түсірілген фильмдердің ішімізге кіріп кеңінен жайылып орын алуы, оған деген «әй» дейтін әже, «қой» дейтін қожалардың дәрменсіздігі, жастардың әулекі құштарлығының күшеюі шошынтарлық жағдайға жатады. Ал батыстың өзінде мұндай жапатармағайлықтарға жол беріле бермейді.
Егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, мәдениетімізді жабайы көріністерін де жаңғыртуға тырысатындардың жолын бөгеп, оны ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана оның ұлттық тарихи бейнесі сомдалмақшы. Қазақ мәдениеті мен салт – дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт – дәстүрінен көп ілгері болып келді. Оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтай жинақтап қазіргі жастарға жеткізу біздер үшін парыз деп түсінеміз.
Қазақ мәдениеті мен әдет-ғұрпының, салт – дәстүрінің жоғары екендігі дүниежүзіндегі өркениетті елдерге ертеден белгілі болған.  Қазақ еліне, оның салты мен дәстүріне, мәдениетке деген қызығушылықты әріден бастамай-ақ XVIII ғасырдан бастасақ, атақты ғалымдар В.Жуковский, В.Даль сияқтылар немесе М.Потанин халқымыздың әдет – ғұрпы мен салт-дәстүрін таңдана қызығып жүріп жинап жариялаған еңбектері дәлел бола алады. Немесе А.С.Пушкиннің «Қозы-Көрпеш–Баян сұлу» жырын жазып алып аудартуы біздің салт-дәстүрімізге, мәдениетімізге деген құштарлықты байқатады.
Біздер 30-шы, 40-шы жылдары туған азаматтар ауыз әдебиетке деген құштарлығымыз мықты болғандығы сондай, жыр айтатын адамдар ауылымыздың бір үйіне келе қалса сол маңның адамдары түгел жиналып таң атқанша жыр тыңдайтын едік. Біздің елімізде жыр айтатындардың ішінен менің өзім көзіммен көріп жырын тыңдаған жыршыларым: Айтқұл, Тоқсанбай, Қазихан, Тұрарбек, Бүркітбай, Әбдірахман ақсақалдар «Қарасай-Қази», «Алпамыс», «Қобыланды», «Манас», «Мұңлық-Зарлық», «Қозы-Көрпеш–Баян Сұлу», «Қыз Жібек»  дастандарын, Абыл, Қашаған, Ақтан, Нұрым, Мұрат, Әбубәкір, Бала-Ораз жырларын, айтыстарын жатқа айтатын. Міне, осындай рухта тәрбиеленген ұрпақтардың өкілдері қазірдің өзінде әр салада жұмыс атқарып жүр. Солардың бірі менің өзіммін. Өз бойыма сіңірген немесе сіңіре алмасақ та білетін игілікті әдет – ғұрып пен одан туындап жатқан мәдениетімізді кейінгілерге жеткізу біздердің мойнымызда.

Күні бүгінге дейін кейбіреулердің лексиконынан мықтап орын алған қазақтың салт-дәстүрі, оның мәдениеті төмен, әйел теңдігі болмаған, қыздар теңіне қосыла алмаған, малға сатып алып күң есебінде ұстаған, тұтасымен алғанда адамгершілік мәдениеті төмен деген пікірлерге талдау жасап қаралықшы. Қазір де, бұрын да кез келген ата-ана баласының көргенді, әдепті қызды келін етіп түсіргенін жақсы көрмей ме? Осыған орай, баласына қыз қарап, өздерінің ұнатқан адамының қызына баласының келісімімен құда түсіріп айттырып алу салты бұрын болған, қазірде де бар. Бір үйдің әлпештеп отырған баласын келін етіп өз үйіне біржолата алатын болғандықтан, оған сый – сыяпат беру немесе қалың малын беруді сатып алған немесе қызды сатқан деп түсінуге бола ма? Немесе қыз ұзататын үй жарлылау болған жағдайда той шығынына қыздың жасауы үшін алдын-ала мал беріп көмектесетін болған. Біз бұдан адамгершілікті, біріне-бірі көмектесуді, достықты, адамдық қасиеттің ең жоғарғы мәдениетін көріп отырған жоқпыз ба? Қазақтың мәдениеті асқақтап, салт – дәстүрі мен әдет – ғұрпы жалаулап тұрған кездерде алған келін күйеуімен ажырасатын, төркініне қайтып кететін ұнамсыз жағдайлар болмаған. Егер де қосылған күйеуі қайтыс болған уақыттың өзінде жыл садақасы өткеннен кейін сол ауылдың ақсақал қариялары келіннің келісуімен өзінің қалаған қайнысына немесе қайнағасына қосып отырған. Ол үшін де келіннің төркініне барып, алдынан өтіп, ата-анасынан келісім алатын болған.

Жесір қалған келінді одан туған баланы рұқсат беріп, басқа адамға тұрмысқа шығуына біріншіден ар көрсе, екіншіден  жесір ана, жетім бала етіп жібермей, баласының шаңырағын құлатпай, қиындыққа ұшыратпай, қамқорлыққа осылай алып отырған. Немесе адамгершілік тәрбиесінің ең жоғарғы мәдениетін ұстанып келген.
Қазақта аналар қыздарының тәрбиесін өз қолдарына алатын болған. «Қызға қырық үйден тыйым», «Қыз-дың жолы жіңішке» деген астарлы сөздерді ес біліп, етек жаба бастаған кезінен-ақ түсіндірген. Әрбір ана қыздарына болашақта тұрмыс құрып ана болатындарын, отау көтеріп перзент сүйетінін, сүйіп қосылған қосағын сыйлау, ер адам елдің ағасы екендігін, оның бетін қайтармай, араздаспай, татулықты бұзбай жүрудің жолдарын түсіндіріп келген. Ақылды аналар қыздарына жатпай – тұрмай некеленбей тұрып жыныстық қатынас жасауы өз бақытын өзі мерт еткені, ақ некелі күйеуінің көзіне шөп салу өте кесапат қылмыс екенін түсіндіріп, жүрегіне берік ұялатуға тырысқан.

     Тұрмыстық жағдайлары жоғары, бай адамдар қыздарын ұзатқанда алты қанат отауын да даярлап беретін болған. Некесі қиылған жастарды отауы көтеріліп даяр тұрса отауына кіргізеді. Жастарға отау тігілген жағдайда әуелі жеңгелері қалыңдықты кіргізеді. Кірген қалыңдық шаңыраққа иіліп сәлем етеді, содан соң сол жақ қанатқа барып бір тізерлеп отырады. Сол кезде үйге күйеу жігітті кіргізеді. Күйеу төрге барып отырады. Күйеу мен қалыңдыққа еріп келген үлкенді-кішілі адамдар жаңа көтерілген отауға құтты болсын айтып, шашу шашып, көрімдіктерін береді. Әкелген бұйымдары болса керегенің басына іледі. Сол жерде кұдай жолына деп мал сойылып, ақсақалдар келіп астан ауыз тиіп жас жұбайларға баталарын береді. Қыз жеңгелері отауға немесе жастарға арналған орынға шымылдық құрып, жігіт пен қалыңдыққа арнап төсек салып, үстіне ақ неке деп ақ жібек жайып, екі жасты оңаша қалдырады. Бұл түнді ақ неке түні деп атайды. Бұл түнде қыздың болашақ жарының алдындағы арының адалдығы мен абыройының биіктігі дәлелденеді. Қалыңдықтың адалдық қасиетті таза сақтап, заңды некеге дейін етегі ашылмай құтты орнына қонуы қыздың өзінің ғана емес, елі мен ата-анасының, туыстарының, нағашыларының мерейін үстем етіп, абыройын асырып, болашақ отбасының тату-тәтті, көңілді өмір сүруінің негізі қаланады.

     Қазақтың қыздары өзінен жасы үлкен адамдардың алдынан кесе көлденең өтпеген. Егер де жасы үлкен адам сөйлеп жатса, қандай тығыз жұмыс болып қалса да сөзін бөлмей соңын күткен. Келіндер таңертең ата-енесін ұйқыдан оятпай ерте тұрып, үй шаруасын тындырып, асын әзірлеп, атасының дәрет алатын суына дейін жылытып, даярлап қоятын болған. Келіндер жасы үлкендерге, туыстық жағынан жақындарына иіліп тәжім етіп, сәлем берумен келген. Осы бір әдет – ғұрыптан жасы үлкен адамды сыйлаудың ең озық мәдениетін ғана көруге болады. Сол сияқты ата – енелерінің қайнаға, қайынінілерінің, қайынсіңлілерінің аттарын атамай ата – ене, үлкен үйдегі қайнаға, кіші үйдегі қайнаға, кіші бала, кенже бала, қайынсіңлілерін сырғалым, шашбаулым деп  бадырайтып атын атауды ерсі көрген, еш бір адамға сен деп айтпаған, сіз деп сөйлеген. Осыған орай атын атамайды дегеннен шыққан бір күлдіргі әңгімені айта кетейін. Бір келіннің атасының аты Өзенбай, Енесінің аты Гүлбұлақ, қайын ағаларының аты Қойлыбай, Қасқырбай, қайын інілерінің аттары Қайрақбай, Пышақбай болған екен. Бір күні келін су алуға құдыққа барса, атасы арғы жағынан айқайлап: «Бұлақтың арғы жағында, өзеннің бергі жағында қойға қасқыр тиді, үйге тез барып балаларға хабарла, қайрақты, пышақтарды ала келсін», – депті. Келін тездетіп үйге келіп: «Сылдыраманың арғы жағында, сарқыраманың бергі жағында, маңырамаға ұлыма тиіпті, атам кесетіндер мен жанымаларды алып, тез келсін деп жатыр», – деген екен. Осы әңгіменің астарынан қазақтың салт – дәстүрінің, мәдениетінің қандай екендігін анық байқауға болатын сияқты.
Қазақ қыздарының парасаттылығы мен ақылдылығы, мәдениеттілігі әртүрлі үлгіде аңыз-әңгімеге айналып отырған. Соның бірін айтып беруді дұрыс көріп отырмын. Бұрынырақта аталарымыздың аттан түспей жорытып жүрген кездерінде 7-8 жыл ел көрмей, енді ғана жорықтан оралып, ел шетіне келіп, бір құдықтың басына аттарын суаруға бұрылып келсе, талдырмаш қыз бала сәлем беріп, солардың ішіндегі егде тартқан бір кісінің атының тартпасын босатып, жүгенінің сулығын алып ерекше ілтипат көрсетіпті. Осыны байқаған жорықшылардың бірі: «Әй, шырағым, осыншама адамның ішінен мына кісіге ерекше құрмет көрсетуіңіз қалай?», – деп сұрағанда, қыз:  «Бұл кісі менің нағашы әкемнің жалғыз қызының күйеуі еді», – деп жауап беріпті. Сонда жолаушылар балдызы болды ғой десіп, аттарын суарып, жаңағы ерекше құрметтелген адамның ауылы сол жерден қашық емес екен, сол ауылға жүріп кетіпті. Жолда келе жатып «Жаңағы баланы таныдыңыз ба?», – деп сұрағанда, елден кеткелі 7-8 жыл болды, жас адамдар өзгеріп кетеді, таныта қоя ма, ауылға барғасын сұрастырып білерміз» – депті де қойыпты. Қайсы біреулері шамасы жиенің – ау десе, екіншілері нағашы қарындасы болу керек деп, толық ажырата алмаумен ауылға келіпті. Көп жылдар далада жорықта жүріп, елге аман оралу деген үлкен той емес пе?! Ауыл қуаныштың әбігерімен қонақ күту қамына кірісіп те кетсе керек. Сол кезде малын суарып болып, қыз бала да үйге келіпті. Үйге келген қыз қонақтарға сәлем бермегесін, анасы ренжіп: «Әкең бастаған елдің азаматтары жаудан аман – есен оралып отыр, неге сәлем бермейсің»,- дегенде, «Мен жаңа судың басында кездесіп, көрісіп, амандасқанмын», – деп жауап беріпті. Осы әңгімені естігенде қыздың әкесі де, қасындағы адамдар да баланың сабырлылығы мен ақылдылығына, парасатына қайран қалса керек.
Бұндай ақылдылық пен сабыр-лылықтың ең жоғарғы мәдениеті тек қана қазақ жастарында болған. Бұрын қазақ салтында әйел адамдар ерекше құрметтеліп, сыйланып келген. Елге белгілі, күні кешеге дейін қазақ қыздары басына қызыл орамал тартып келді. Ол оның қыз бала екендігінің белгісі болып есептелді. Қыз келін болып түскеннен кейін оның орамалы өзгереді, басына ақ орамал тартады. Ондайда «орамалын өзгертті» деп айтылады. Бұл сөздің астарында қыз ұзатылып басқа елге келін болғанын білдіреді. Басына қызыл орамал тартқан әйел адам келсе, оның қыз бала екендігі белгілі болып, оның қасында түрлі дөрекі әзілдер, ұнамсыз сөздер айтылмаған. Қазақ қыз баланы төріне шығарып сыйлаған. Бұл дәстүр қыз баланы әдепті, көргенді, үлкенді сыйлай білетін және ақылдылыққа тәрбиелеудің жолы деп түсінеміз. Қайырымдылық, бауырмалдық, достастық тұрғысында біздің ұлттық салт – дәстүрімізді ең жоғарғы деңгейге қоюға әбден болады. Көп мезгілдерге дейін қазақ еш уақытта есігін кілттемеген. Қазіргі кезде де қазақтардың көбі күндіз есігін кілттемейді. Үйге келген адамға, ол танитын болсын, танымайтын болсын «жоғары шығыңыз» деп төрін ұсынады. Ол адам «шатысып кіріппін, іздегенім басқа үй еді»,- деп рақметін айтып кететін жағдайда «ас ауыз тиіңіз» деп  нан немесе басқа да тағам ұсынады. Бұндай дәстүр қазақтан басқа ұлтта жоқ.

 Қазақ үлкен ұлына енші беріп, шаңырағын көтеріп, алдына мал салып, бөлек үй етіп шығарып отырады. Кіші ұлын қолына ұстайды. Әйтеке бидің өсиетінде: «Үлкен балаға енші тисе, кіші балаға мұра, үлкен ағаға төр бұйырса, кенже ініге қара орын бұйырған» деген бар. Ата – ананың шаңырағы кіші балаға қалып отырған.  Ғылымда бұл салтты «минорат үрдісі» деп атайды. Бұл қағида көшпелілердің тек қана ошақ басы қарым-қатынасында емес, саяси мемлекеттік құрылымында да қатты қадағаланған. Егер ағайын арасында туыстық жолмен табыса алмай жүргендерге «өкіл аға», «ноқта аға» етіп табыстыру да осы қағидаларға кіреді. Қазақ үшін татулықтың, тұтастықтың асқақ өлшемі – екі туып, бірі қалу, сондықтан да бүкіл ұлтымызды екі туып, бір қалған етіп көрсету идеологиясын ұстанған.
Ескіден келе жатқан, санаңа сіңіп қалған әдет – ғұрыптардың барлығын дұрыс, еліміздің қазіргі ұстанып отырған саясаты мен ұлттық идеологиясына сай деп толықтай қолдану керек деген тұжырым жасауға әрине болмайды. Кейбір қолданылып келе жатқан үрдістерге Әйтеке биден бастап наразылық көрсетіп, оны өзгертуін талап еткен. Әсіресе, қазақ қауымын өрге басуға кедергі келтірер кертартпа дәстүрлерге батыл қарсы шыққандығында. Адамды, азаматты ата – тегіне қарап емес, қабілетіне қарап бағалауға үндегендігінде. Сол арқылы халқына қамқор, еліне пана бола аларлық шын асылдар мен шын арыстардың көбеюіне түрткі болған. Бұл қазаққа ғана тән қасиет.

Бектұр Төлеуғалиұлы,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі