«Қонаевтан алған ғибраттар»
Мұхамеджан інімнің, иә, әуелде айтыспен аты шыққан, кейін дін тертесіне бүкіл жан-дүниесімен жегіліп, одан «Асыл арна» атты болмысы бөлек телеарна ашып, Құран Кәрім сүрелері мен діни уағыздарды күн демей, түн демей насихаттайтын соны жобаның авторы әрі басшысы болған Мұхамеджан Тазабектің «Енді айтуға болады…» деген кітап жаздым» деген хабарын әлеуметтік желіден оқығанда, ойланып қалдым.
Ойландырған… кітаптың аты. Өйткені не нәрсені де кезінде айтқан жақсы ғой. Атам қазақтың бұл туралы «Темірді қызған кезінде соқ», «Жау кеткен соң, қылышыңды тасқа шап» деген аталы сөздері бар.
«Сонда, – дейді он саққа бөлінген ойым, – бұл інім «Енді айтуға болады…» деп не жазды екен? Әлде, оқырманды тарту үшін қолданылған қаламгерлік әдеби айла-шарғы ма? Өйткені бір аңғал оқырманның кітап мұқабасындағы «Енді айтуға болады…» деген жазуды көре сап, «е-е-е, өткенді өші қалғандай әбден сыбаған екен ғой» деп тарпа бас сап, сатып алуы мүмкін емес пе?
Ж-о-о-о-қ, кітапты оқу барысында білдім, Мұхамеджан өткенге топырақ шашпапты. Қайта бір кезде бақтың да, тақтың да қиындығы мен қызығын көрген мемлекеттік тұлғалардың да ет пен сүйектен жаралған жай ғана пенде ретіндегі жан сырларын үлкен түсінікпен, бауырмалдық сезіммен ақтарыла жазыпты.
Негізі, жақсы ақындар жазған қара сөз де қазы-қартадай тұщымды келеді. Оқуға тілі де жеңіл болады. Тіпті, тақырыптарын құбылтып та жіберуі мүмкін. Сосын… айтарыңды қысқа қайыра білу – қаламгерлік шеберлік пен тапқырлық қана емес, үлкен біліктілік. Мұхамеджанның қолтаңбасынан осыны да аңғардым.
Ә дегенде атасы, әжесі, әкесі, анасы туралы сырлары қатты әсер етті. Ғибраты, тіпті, ғажап. Баяғыда авар ақыны Расұл Ғамзаттың «Менің Дағыстаным» деп аталатын екі томдық кітабын оқып, аузымның суы құрып еді, неге екені белгісіз, сол ғажап хикаяттар шоғыры ойыма оралды. Расұл ақын ол кітабында өзі туып-өскен Қап тауы елінің Шәміл, Қажымұрат, Әбутәліп сияқты ең ақылман, ең дана, айналасына имандылық нұрын шашқан ең жаны ізгі адамдарының басынан өткен ең ғибратты оқиғаларын әдемі тілмен өзі де сүйсініп, өзгені де тамсандырып баяндаушы еді. Бәлкім, екі кітаптағы ұқсастықты осы ғибрат, ғалиялардан тапқан шығармын. Мүмкін, мұным тым асылық та шығар. Бірақ бір анығы, кітапта қуанарлық сөз бен ой құнары бар.
Бүгін «Енді айтуға болады…» атты сол кітапты өзім ғана оқып, өзім ғана тұшынып қоймай, оның «Қонаевтан алған ғибраттар» атты тарауын облыстық «Жамбыл-Тараз» газетіне ұсынуды жөн көрдім.
Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ,
Қазақстанның еңбек сіңірген
қайраткері, жазушы
Тау тұлғамен қалай таныстым?
«Тағдыр» деген дүние бар. Бұл – ұлы нәрсе. Тағдырдың иесі – Жаратушы Алла. Тағдырға не жазады, соны көреміз. Оған тереңдеп, сырын іздеуге болмайды, бірақ таң қалдырмай қоймайды. Ертең не болатынын білмейміз немесе кешегі өтіп кеткен дүниені өзгерте алмаймыз.
Құдайдың менің тағдырыма жазған жақсылықтары көп болды деп ойлаймын,
соның ең шоқтығы биігі – қазақтың сүйікті, сыйлы перзенті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевпен
дер кезінде, ең керек уақытта кездесуім.
Әуелі Қонаевпен кездесуіме, танысуыма себепкер болған адам жайында айтып өтейін, ол – Дінмұхамед атамыздың жақын туысы Берден Байқошқаров деген көкеміз. Қордай ауданында бірінші хатшы болған, кейін республикалық дәрежеде үлкен-үлкен салаларды басқарған кісі.
Билікке Колбин келгеннен кейін Қонаевқа жақын болған адамдар қудаланып, соның себебінен биік қызметте жүрген Байқошқаров көкеміз сонау астанамыз Алматыдан Жамбыл облысындағы менің кішкентай ғана Шахан деген ауылыма директор болып тағайындалады. Ол кісі үшін төмендетілу болғанмен, бұл құлдырау ауылда жүрген біз үшін даңғыл жолдың ашылуына, жақсыларды жақыннан ертерек көруімізге үлкен себеп болды.
Бұл 80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басы болатын. Байқошқаров көкеміз көпті көрген, ақылы мен даналығы асып төгіліп жатқан, тәжірибесі мол адам еді. Ауылға келіп, жұмысты игеріп, жұртпен танысқаннан кейін ауыл ақсақалдары мен белсенділерін жинап: «Осы ауылда көзге түсіп, жұрттың аузына ілініп тұрған кім бар?» – деп сұрайды ғой.
Сонда ел: «Бұл ауылда Жақсылық Үшкемпіров туып өскен, бірақ ол Алматыда. Қасқырбай Нарбатыров деген шешен, ділмәр, ақын бар, ол аудан орталығында. Атақты айтыскер Әзімбек Жанқұлиев облыс орталығы Таразда тұрып жатыр. Қазірше Наурызда қолына домбыра ұстап, айтысқа шығып, оқушылар арасындағы жыр додаларында көзге түсіп тұрған кішкентай ғана Мұхамеджан Тазабеков деген бала бар», – дейді.
Берден көкеміз: «Онда сол баланы шақырыңдар!» – деп тапсырма береді. Сол күні сабақ біте салысымен мені директордың үйіне алып барды.
Мүмкін, менің өмірімдегі ең абыройлы кездесу 13-14 жасымда директордың үйіне қарай басқан осы қадамымнан басталған шығар?!
Алдына барған соң Берден көкеміз: «Ал енді не білесің?» дегендей қызығушылық танытып, шамамды байқағысы келді. Мен ол кезде Тоқтағұл ағам Алматыдан әкеп берген домбырамды әжептеуір игеріп, шабандау болса да суырып сап, өлең құрастырып жүрген кезім. Мұқағалидың, Мұхтар Шахановтың біраз өлеңдерін жатқа білемін. Мұхтар Мағауин жинақтаған «Бес ғасыр жырлайды» кітабындағы біраз жыраулардың толғау-жырларын жаттағанмын. Аяз Бетбаевтың термелерін айтып жүргенмін. Осы дүниелердің бәрін тыңдап, арқамнан қағып, батасын берді, маңдайымнан сүйді.
Құдайдың құдіреті, Берден ағамыз сол күннен бастап мені қасынан тастаған жоқ. Әрине, ол кезде мен неге ертіп жүргенін, жиын-тойлардан неге қалдырмайтынын түсінген жоқпын. Кейде сабаққа қатыспай жүргеніме мәз болып, қызық көрдім бе екен?! Әйтеуір, қайда апарса да қасында жүрдім.
Директорлардың «УАЗикпен» жүретін кезі, артына мені салып алады. Көрші колхоз-совхоздың директорларының той-томалағы, жиынына барамыз. Ауданда, қалада қандай жиын болса да мені жанынан қалдырмайды. Сөйтсем, мені баулып, тәрбиелеп жүргенін терең сезінбеген екенмін. Бірақ шынында да, ол кез мен үшін үлкен мектеп болды деп есептеймін. Себебі менің бар жұмысым – сол отырыстағы кісілерге қатырып тұрып арнау айту, суырып салып өнер көрсету.
Арнау айтатын болған соң сол кеш біткенше, барғаннан қайтқанға дейін тұғырында отырған қаршығадай маңайыңды зерттейсің, қонақтардың аузын аңдисың, мінезін бағасың, іс-қимылдарын бақылайсың. Кімнің қай қасиеті кесек, мінезінің ерекшеліктері қай тұста екенін іштей тізіп отырасың. Міне, бұл «кісі тану, мінез бағу, адамдар қарым-қатынасының қатпарын іздеп, қыртысын ашу» деген нәрсе 14-15 жасымда маған осылай қабілет боп қалыптасты әрі байқампаз ақын болуымның негізін қалады.
Содан кейінгі өмірде де қаншама конфликтіге араластық, медиаторлық миссиямызды атқардық. Дау шешу кезінде осы кісінің көзіне, сөзіне қарап, ішіндегісін шығарып, жүрегіндегісін айтқызу мүмкіндігі айтыскерліктен, сан жылғы сахнадағы тәжірибеден екені анық. Әлі күнге дейін кез келген отырысқа бара қалсам, автоматты түрде қасымдағы адамдардың қас-қабағын қарап, мінезін барлап, соған іштей сипаттама беріп, «Бұл кісі жалпы өмірде кім болды екен? Мына сөзді неге айтты екен?» – дегендей бірден зерттей бастаймын. Бұның бәрі бала кездегі Берден Байқошқаровтың қасына ертіп жүріп, баулыған нәзік жұмысының нәтижесі ғой.
Сөйтіп жүргенде бір-екі жыл өтті. Көкеміздің жан-жақты тәрбиесін алдық, көп шарапатын көрдік.
Қалай екенін білмеймін, әйтеуір ретін тауып, ауылдан көлемді стипендия тағайындатты.
«Қалаға барып, Серік (Қалиев), Шорабек, Қасқырбай, Айтмұханбет секілді ақын ағалармен араласам», – десем, қалаған уақытта гараждан бос көлікті мініп кетуге мүмкіндік жасады. Мұның бәрі 9-10 оқитын оқушы үшін түске де кірмейтін ұлы қамқорлық еді.
Ауылға өзі танитын республикалық деңгейдегі адамдарды шақырды. Фариза апамызбен Алматыдан дос көңіл боп араласады екен. 90-жылдары ауылға сол кісі қонаққа келіп, қасында бірнеше күн жүріп құрметтегеніміз есімде. Фариза апаммен алғаш таныстығым сол жерде басталған болатын…
1991 жылы Берден ағамыз ауылдың беделді ақсақалдарын, абыройлы жандарын жинап: «Ертең дайын болыңыздар, Алматыға жол жүреміз», – деп автобус сайлатты. Әлі күнге дейін есімде, түйе, жылқы, қой сойдырып, қымыз-шұбат, құрт-май жинатып, бір жүк көлігіне артты. Берден көкем, Сәбира апам және артында мен келесі күні Алматыға қарай су жаңа «УАЗикпен» жол тарттық.
Ол жаққа қандай себеппен, кімге бара жатқанымды мен де білген жоқпын. Жарты жолға жеткенде Берден ағамыз: «Ел-жұртқа әңгіме терең тарқап кетпесін деп әдейі алдын ала айтпадым. «Асанбай Асқаров түрмеден шықты», – деген хабар келді. Біз тек сол кісіге «Құтты болсын!» айтып бара жатқан жоқпыз. Димекеңнің де үйіне зиярат жасап бара жатырмыз. Димекеңмен келісіп қойдым. Алматыға жеткенше саған біраз ақпарат беремін, дайындал!» – деді. Менің жүрегім тарсылдап кетті. Берден көкем жол бойы Димекеңнің тұлғасы, адами қасиеттері жайында өте көп әңгіме айтты. 10 сағаттай жүрген шығармыз. Мен ол әңгімені ойыма түйіп, іштей шумақ құрастырып, дайындалып отырдым.
Алматыға кештетіп жеттік. Ол кездегі Ленин-Киров, қазіргі Бөгенбай батыр көшесі мен Достық даңғылының қиылысындағы тоғыз қабат үйдің қасына тоқтадық. Берден көкем бізді екінші қабаттағы бес бөлмелі пәтеріне орналастырды. Тау жақтағы саяжайына ауылдан келген ақсақалдарды жайғастырды.
Ертесіне түсте барлығымызды Арасанға алып барды. Мұндай нығметті алғаш көруіміз. Ауылдағы будан көз ашпайтын ескі моншадан басқа ыстық жер көрмеген біз мәзбіз.
Кешке қарай бәріміз Асанбай Асқаров атамыздың үйіне бардық.
Керемет кеш болды. Асекеңнің балалық шағынан бастап, соңғы түрмедегі жылдарына дейін әңгімесін өз аузынан естіп, бір кеште есейіп кеткендей болдым. Не деген таңғажайып әңгімелер, әсерлі оқиғалар?! Мен бір ертегі әлеміне кіргендей өң мен түстің арасында жүрмін…
Ертеңіне көкем, Сәбира апам және мен бар, Дінмұхамед атамыздың үйіне бардық. Сөйтсек, сексен жылдық мерейтойының алғашқы дастарханына рулас ағайын-туыс, құда-жекжат секілді жақын адамдар жиналып қалған екен. Біз де елден ағайын боп келіп, үлкен ортаға күмп ете қалдық.
YouTube желісінде кеңінен тараған видео үзіктеріндегі атақты арнауды сол жерде айттым. Одан бөлек сол кеште атамызға, қонақтарға үш рет бөлек-бөлек жыр арнадым. Термелер орындадым, жыр төктім, арнау айттым.
16 жастағы мен үшін тарихи кеш жүрегіме болашаққа деген үлкен сенім орнатты.
Димаш атам: «Мұха, давай!» – деп айрықша қолдау көрсетіп, әр сөзіме реакция жасап, артынан ерекше батасын берді.
Осы күннен бастап Дінмұхамед атамыз мені бауырына тартты, баласындай көрді, әр қадамымды қадағалап, маңайындағы тұлғаларға тапсыра бастады. «Патшаның өтініші бұйрық қой» деп қазақ бекер айтпаған, сол тапсырмалардан кейін менің өмірімде күтпеген кереметтер басталды.
Алғашқы кеште атамыз мектепті қашан бітіретінімді сұраған болатын. Келесі жылы екенін айттым. «Бітіре салып маған хабарлас! Мен өзім қайда оқу керектігі жайлы бағыт-бағдар беремін», – деді. Қалай екенін білмеймін, сол күні атамыздың ерекше ықыласына бөлендік. Құдай көңілін бұрды. Қолында билік болмаса да абыройы аспандай адам ғой. Тапсырған адамдары ақырына дейін аманатын ақтады.
Иә, Алматыға оқуға түскесін атамызбен арамыз тіптен жақын болды. Дүниеден өткенше ортамызда жоғары дәрежедегі ата мен балаға тән рухани байланыс орнады. Кешке жатақханадамын, күндіз атаның үйіндемін. Не ақылын тыңдамадым десеңізші, қандай өнегесін сіңірмедім десеңізші?!
Ол бір Алла жарылқаған бақытты күндер еді ғой. Бәрі де бүгінгідей көз алдымда. Қазір естігендей қамқор үні құлағымда жаңғырып тұр. Димаш Ахметұлымен таныстығымыздың қысқаша тарихы – осы.
Атаның мен көрген айрықша бес қасиеті
Енді дана қария, асыл атамыздың 5 айрықша қасиетін сіздерге арнайы айтып бергім келеді.
Дінмұхамед атамыздың сізге айтқым келетін бірінші қасиеті: қарапайымдылық.
Жалпы, ұлы адамдардың көпшілігіне тән қасиет – бұл қарапайымдылық. Тарихта да ғалымдардан қалған сөз бар ғой: «Әлсіз адамдар кек алады, мықты адамдар кешіреді, ұлы адамдар (ортада болған келеңсіздіктерді) ұмытып кетеді».
Шынында да, ұлы адамдардың, Құдай жарылқаған дана адамдардың қасиеті – қарапайымдылығында. Себебі пайғамбарлар қарапайым болған, әулиелер қарапайым болған. Мен Димаш атамнан да осыны байқадым.
Мәселен, мен сол алғашқы жолыққан кеште бірнеше рет өнер көрсеттім. Әуелі терме айтып тұрғанымда дауысым қарлығыңқырап дұрыс шықпай қалды. Термемді айтып болдым, бәрі риза болды. Бір уақытта «Жүрегін орнықтырып алған шығар, қайтадан жақсылап өнерін көрсетсін!» – дегендей: «Жаңағы Мұхаң қайда? Қане, келші!» – деп менің жан-дүниемді қарапайымдылығымен сезініп, қайтадан жұрттың алдына шығарды. Шынында да, екінші рет шығып отырғасын, өзіме деген сенімділік пайда болып, өз сөздерімді, арнауымды айтатын болғандықтан, ерекше шабытпен жырлай бастадым…
Ұлы адамдар қарапайым болғандықтан басқа біреудің жан-дүниесіне көз салып, басында боп жатқан бар ахуалды зерттеп отырады. YouTube желісінде тараған сол кештегі бейнеүзікте Димаш атамыздың айтқан «Мұха, давай!» деген сөзі маған шабыт берді. «Бала» демейді, басқа демейді. Әдетте, тарихта жұрттың Мұхтар Әуезовке, Мұқағалиға «Мұха» деп қарата сөз айтқанын білеміз ғой. Бірақ Қонаев секілді жасы 80-ге келген адамның 16 жастағы балаға: «Мұха, давай! Қане, баста!» деп айтуы ол кісінің шын мағынасындағы кісілігі еді.
Сол қарапайымдылығы менің ол кісіге деген жүрегімде ұлы махаббатты, шексіз құрметті оятты. Ол кісінің аузынан қандай сөз шықса, соны бұлжытпай орындайтындай дәрежеде перзенттік жауапкершілікті оятты.
Расында да, айналамызға қарайықшы! Өмірде біз біреулерді тәрбиелегіміз келеді, біреулерді түзеткіміз келеді, біреулерге айтқанымызды орындатқымыз келеді. Бірақ ол адамның жүрегінде бізге деген махаббат болмаса, сенім болмаса, сенімге құрылған сезім болмаса, оған сөзіміз өте ме?!
Махаббат пен сыйластық болмаған жерде біреу біреудің айтқанын орындамайтынын күнде көзіміз көріп жүр. Әр адам – жеке әлем, бөлек жаратылған құбылыс қой. Жүректердің есігін мейіріммен қақпасақ, ең қымбат қазынаның құлпы ашыла ма?!
Сол кеште қарапайымдылық пен ұлылықтың шынайы көрінісі жүрегімде үлкен адамға деген құрмет пен сенімді бір мезетте оятты. Сол балалық жүректі ояту үшін Димаш атамыз қарапайымдылық қасиет танытты, көтермелеп сөйлеп, даналық көрсетті.
Жасы сексенге келе тұра, әлем таныған абыройы бола тұра «Мұха» деген сөзді қолданды. Әдетте қызмет жасаған, дүниесі түгел, мәртебелі адамдар жас балаға қалай сөйлейді? «Әй, бала!», «Әй, сен бала, қане, жырлап жібер!», «Әй, сен бала жаман емес екенсің!» – деп, ары кетсе сенің дарынды екеніңді айтуы мүмкін, ал бірақ «бала» деген сөзді оп-оңай қолданады. Ал енді бала жүрегінде үлкенге деген махаббатты ояту үшін қасиетті қария «Мұха» деген сөзді қолданды.
Егер өмірде бір рухани нәтижеге жеткіміз келсе, ортада рухани байланыс орнатқымыз келген балаға болсын, басқаға болсын, біз де осындай керек сөзді дәл тауып айта білуіміз керек. Мен Димаш атамыздан осы қарапайымдылықты ұғындым, сезіндім, түсіндім. Одан кейін ше?
Атаның шарапатымен университетке түстім, Алматыда тұрдым. Сабақтан босай сала атаға қоңырау шалам, телефон тұтқасын өзі көтереді. Сонда: «Ата, қазір келем, қасымда адамдар бар» – деймін. Арғы жағында «Жауапкершілікті үлкен кісінің уақытын алып жатырмын-ау. Оған мүмкіншілік бар ма, жоқ па? Қалай ма, қаламай ма?» деместен, өзімнің қалауларымды айтатынмын.
Сол кезде: «Жақсы-жақсы, келіңдер! Дәм татып кетіңдер!», – деген сөздермен қарсы алатын.
Қаншама студент достарымды Димаш атаның үйіне алып бардым.
Мысалы, Ілия Жақановтың жиені, әнші, Абай Ескендіров деген жерлес ағам әрі досым бар еді, сол кісіні де алып барып, Димаш атаның үйінде суретке түскеніміз бар. Атамыз сонда қарапайымдылығымен қарсы алып, таудай тұлғасымен кішкентай ғана баланы бауырына басып, басынан сипайтын.
Бағана сөзімнің басында «Ең бір дер кезінде кездестім» дедім ғой, мүмкін одан сәл алдын кеңес өкіметінің тарқамаған кезеңінде кездессем, мұндай байланыс болар ма еді, болмас па еді?! Кеңес өкіметі тарқаған, асыл жары Зухра апамыз дүниеден өткен, жалғыздықтан жабығыңқырап жүрген уақытта кездесіп, осындай керемет рухани қарым-қатынаста болдым.
Дінмұхамед атамыздың сізге айтқым келетін екінші қасиеті: балаға өмірлік бағыт-бағдар беруі. Жалпы, баланың бойында тұлғалық қасиеттің нышаны бар ма, жоқ па, соны айқындау керек. Өмірде де солай. Мысалы, бір бала шаруаға ыңғайлы болады. Майлықожаның термесінде: «Адам болар балаңыз ел қасынан табылар», – дегендей, кейбір баланың ыңғайы ел ағаларының қасында жүргенге, ел мұңын тыңдауға ыңғайланып тұрады. Кей баланың малға, шаруаға ыңғайы келіп тұрады. Осыны анықтау керек. Димаш атамыз осыны қалай анықтады?
Мен ол кісінің үйіне: «Ассалаумағалейкүм, ата!» – деп келген кезде, «Уәғалейкүмәссәләм!» – деп жауап қатқаннан кейінгі бірінші қоятын сұрағы «Мұхам, ел қалай? Елдің жағдайы қалай? Елдің ахуалы қалай боп жатыр?» болатын. Әрине, елдің ахуалын ол кісі менен жақсы біліп отыр. Бірақ менің бойымда елдік мұратқа, елдің баласы болуға деген потенциал бар ма, жоқ па, соны анықтағысы келген сияқты.
Ондай кезде мен көзім бақырайып тұрып қаламын. Себебі әдетте үлкендер баладан «Сабағың қалай? Денсаулығың қалай? Әке-шешең қалай?» деп сұрайды ғой, бірақ «Ел қалай?» деп сұрамайтыны анық қой.
Мұхамеджан ТАЗАБЕК
(Жалғасы келесі санда)
