Салт-дәстүрлер – қазақ халқы мәдениетінің терең тамыры мен рухани байлығының ажырамас бөлігі. Ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалған бұл дәстүрлер ғасырлар бойы қалыптасып, қазақтың өмір салты мен дүниетанымының негізін қалаған. Олар халықтың тарихын, мәдениетін, ұрпақтар сабақтастығын сақтап, рухани мұраны өшпес құндылық ретінде жеткізеді.
Әрбір дәстүрдің өзіне тән мәні, мағынасы және рәсімдері бар. Олар қазақтың күнделікті өмірінің, отбасылық қатынастардың, әлеуметтік құрылымның маңызды аспектілерін қамтиды. Салт-дәстүрлер арқылы қазақ халқы өзінің тарихи тәжірибесін, моральдық нормаларын, адамгершілік құндылықтарын жас ұрпақтарға жеткізеді.
Қазіргі заманның өзгерістеріне қарамастан, көптеген дәстүрлер бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Олар қоғамның рухани негіздерін сақтап, ұлттық бірлікті, мәдени сәйкестікті нығайтуда маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар ұмытылып бара жатқан дәстүрлерді қайта жаңғырту арқылы қазақ халқы өзінің мәдени мұрасын сақтап, ұрпақтарға аманат етеді.
Қазақ қоғамында дәстүрлердің қалыптасуына маңызды бір фактор – әлеуметтік құрылымдар мен туыстық байланыстар. Қоғамның негізі болып саналатын ру-тайпалық жүйе дәстүрлердің сақталуы мен берілуіне ықпал етті. Әрбір ру өз дәстүрлерін ұрпақтан ұрпаққа беріп, оны сақтауды басты міндеті ретінде санады. Құдалық салты арқылы екі ру арасында туыстық байланыс орнатып, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті нығайтты.
Қазақ қоғамында көптеген салт-дәстүр уақыт өте келе өзінің бастапқы мән-мағынасын жоғалтып, кейбірі ұмытылып кетті. Бұл дәстүрлер негізінен көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты болғандықтан, олардың бүгінгі таңда заманауи қоғамның талаптарына сәйкес келмеуі олардың сиреуіне себеп болды.
Асар – қазақтың көне дәстүрлерінің бірі. Асар кезінде ауыл тұрғындары немесе рудың адамдары біреуге үй салуға, қоныс аударуға, егін жинауға, мал бағуға көмектесетін. Ұйымдастырған адам ешкімге төлем төлемейтін, оның орнына қатысқандарға ас беріледі. Бұл дәстүр қазір сирек орындалады, бірақ ауылдық жерлерде асар дәстүрі әлі де сақталған.
Енші беру – бұл дәстүрде ата-ана балаларына жеке мал, мүлік немесе шаруашылықты дербес жүргізу үшін беретін. Бұрын бұл дәстүр баланың дербестенуінің маңызды белгісі болған. Ата-анасы отау құрған баласына мал беріп, шаруашылық жүргізуіне көмектескен. Қазіргі заманда жастар көбінесе қалаға көшіп, дербес өмір сүруге тырысады, сондықтан бұл дәстүр біртіндеп жойылып барады.
Жылу жинау – бұрын қазақ қоғамында бір адам немесе отбасы қиын жағдайға тап болса, ауыл болып немесе ру болып оларға көмек көрсеткен. Жылу жинау дәстүрі арқылы адамдар ортақ мақсатта бірігіп, қиындықты бірге жеңуге ұмтылған. Бүгінде бұл дәстүр сирек кездеседі, көбінесе қайырымдылық шараларына айналып кетті.
Құда түсу – ертеректе құда түсу рәсімі өте маңызды болған. Бұл тек екі жас арасындағы некеге байланысты келісім ғана емес, екі отбасы, тіпті екі ру арасындағы байланысты бекіту құралы ретінде қаралған. Қазіргі заманда құдалықтың мәні өзгеріп, оның тек символикалық рөлі қалды.
Балдыз қалың – қайтыс болған әйелінің сіңлісін, яғни балдызын, сол отбасының күйеуіне қосу үшін берілетін қалыңмал. Бұл салттың негізі отбасылық қарым-қатынасты үзбеу және балаларды жетім етпеу мақсатынан туған. Балдыз қалың салты арқылы ер адам қайтыс болған әйелінің сіңлісіне үйленуге құқығы бар болған. Осы арқылы отбасылар арасындағы туыстық байланыс сақталып, балалардың туған әулетінен кетпей, сол отбасында тәрбиеленуі қамтамасыз етілген.
Балдыз қалың салты қазақ қоғамының патриархалды кезеңдерінде өзектілігін жоғалтпағанымен, қазіргі заманның әлеуметтік және моральдық құндылықтарына сәйкес келмегендіктен, ұмыт қалған. Қазіргі уақытта жесір қалған адамға немесе балдызды алуға қатысты мұндай рәсімдер орындалмайды. Себебі жаңа заңдар мен моральдық нормалар бұл салтты қолдамайды. Дегенмен, бұл дәстүр қазақ халқының бұрынғы өмірінде отбасы бірлігі мен әлеуметтік қатынастардың ерекше мәнге ие болғанын көрсетеді. Балдыз қалың салтының жойылуы қазақ қоғамының заманауи талаптарға бейімделуі мен жаңа әлеуметтік нормаларға көшуінің нәтижесі.
Аушадияр – қазақ халқының үйлену тойларында орындалатын ерекше дәстүрлі ән айту рәсімі. Бұл ән тек үйлену тойларында айтылып, жаңадан үйленген жас жұбайларға арналған тілектер мен баталарды білдіретін дәстүрлі музыкалық жоралғы болған. Аушадияр көбінесе келін мен күйеу жігіттің туыстары, жақындары жиналған тойда орындалған.
Бүгінгі күнде бұл дәстүр қазақ тойларында сирек кездеседі немесе толықтай ұмытылған. Оның орнына қазіргі заманда жаңа музыкалық бағыттар мен дәстүрлер пайда болды. Аушадиярды білетін адамдар мен орындаушылар азайғандықтан, бұл салт біртіндеп халық арасында жойылып кетті.
Жиенқұйрық – қазақтың әдет-ғұрпында жиенге арналып өткізілетін ерекше дәстүр. Қазақтарда нағашы мен жиеннің қарым-қатынасы ерекше құрметке ие болған. Жиен нағашыларына алғаш рет арнайы барып, қонақ болғанда, оған «жиенқұйрық» деген арнайы қонақасы берілген. Бұл дәстүрде жиенге сый-құрмет көрсетіліп, оған қой сойылып, құйрық май мен сыйлықтар берілген. Дәстүр атауының өзі жиенге арнайы сойылған қойдың құйрық майын беру рәсімімен байланысты.
Қазіргі қазақ қоғамында жиен мен нағашы арасындағы байланыс бұрынғыдай терең салттарға негізделмегенімен, туыстық қарым-қатынас әлі де сақталған. Жиенқұйрық дәстүрі ұмытылғанымен, оның маңыздылығы қазақ халқының ұрпақ жалғастығы мен туысқандық қатынастардың символы ретінде тарихта қалған.
Сыралғы дәстүрі – қазақ халқының көне салттарының бірі. Бірақ ол бүгінде ұмыт болып кеткен. Сыралғы – біреудің үйіне немесе туысына ұзақ сапарға шыққан кезде барған қонаққа, әсіресе аға буын өкілдеріне құрмет көрсету мақсатында жасалған сыйлық. Бұл сыйлық әдетте азық-түлік, киім-кешек немесе басқа қажетті заттардан тұрады.
Сыралғының негізгі мақсаты – қонаққа және оның отбасы мүшелеріне көрсетілген құрмет пен ілтипат. Ол адамды ұзақ жолға аттанар алдында оның жолы ашық болсын, өмірі берекелі болсын деген жақсы тілектермен бірге беріледі.
Бүгінгі таңда сыралғы дәстүрі көбінесе ұмыт болып, оның орнына басқа сыйлықтар мен дәстүрлер пайда болды. Әсіресе, қалалық жерлерде және заманауи өмірдің қарқынды жағдайында сыралғының орындалғаны сирек кездеседі. Алайда сыралғы салтының тарихи маңызы мен оның қазақ мәдениетіндегі орны назардан тыс қалған жоқ.
Қазақ халқының көптеген дәстүрлері заманауи қоғамда сақталып, жаңа мән-мағынаға ие болды. Кейбір дәстүрлер жаңғыртылып, қайтадан қолданысқа енгізілді. Бұл дәстүрлер бүгінгі күннің талабына сәйкес өзгеріске ұшырағанымен, олардың тәрбиелік, рухани мәні әлі де үлкен маңызға ие.
Шілдехана – жаңа туған сәбидің құрметіне жасалатын дәстүрлі той. Бұл той бала өмірге келген соң жасалады, оған туыстары, көршілері жиналып, баланың ұзақ өмір сүруін, денінің сау болуын тілеп, баталарын береді. Қазіргі заманда шілдехана тойы көп жағдайда туған күн тойымен алмастырылып жүр, бірақ бұл дәстүрдің маңызы сақталып отыр.
Бесікке салу дәстүрі бүгінге дейін сақталып келеді. Бұл дәстүр қазақ халқының ұлттық мәдениетінде маңызды орын алады және жаңа туған нәрестенің денсаулығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында орындалады. Бесікке салу рәсімі, әдетте, нәресте туғаннан кейін белгілі бір уақыт өткен соң өткізіледі және ол үлкен қуанышпен тойланады.
Бұл дәстүр көп жағдайда ауылдық жерлерде және қазақ мәдениетін терең түсінетін отбасыларда кеңінен сақталған. Қалаларда да бұл дәстүрге мән беретін отбасылар оны өздерінің ұлттық мәдениетін сақтаудың бір жолы ретінде қабылдайды.
Тұсау кесу – сәбидің алғашқы қадам жасауына байланысты ұйымдастырылатын рәсім. Бұл рәсімде баланың тұсауын кесіп, оның болашақтағы өмірінің оң болуын, сүрінбеуін тілейді. Тұсау кесу рәсімі әлі де кеңінен қолданыста және заманауи қазақ отбасыларында жиі орындалады.
Сүндет той – бұл ұл баланың діни және мәдени тұрғыдан ер жеткенін білдіретін дәстүр. Бұл той ұл баланы сүндетке отырғызу рәсімімен байланысты. Ол әлі күнге дейін өз маңызын сақтап келеді. Сүндет той тек діни рәсім емес, сонымен қатар баланың қоғамдағы орнын айқындайтын маңызды әлеуметтік шара ретінде қаралады.
Бата беру – үлкендер тарапынан берілетін бата қазақ қоғамында ерекше орын алған. Бата беру арқылы адамдар бір-біріне ізгі тілектерін жеткізіп, өмірдегі мақсаттарына қол жеткізуіне тілеулес болған. Бүгінгі таңда да бата беру дәстүрі сақталып, әртүрлі өмірлік жағдайларда, тойларда, жаңа іс бастарда орындалады.
Ат тергеу – бүгінге дейін қазақ халқының өмірінде сақталып келген ұлттық дәстүрлердің бірі. Бұл дәстүр негізінен қазақ қоғамында үлкенді құрметтеу мен ізеттілікті көрсету мақсатында қалыптасқан. Ат тергеу дегеніміз – келіннің қайын жұртының үлкендерін өз есімімен атамай, оларға арнайы құрметті ат қоюы. Мысалы, ер адамның атын тура атамай, «мырза», «қожайын», «ереке» деп атаған. Ал енелерді, қайын ағаларды «ақ әже», «үлкен аға» деп атайтын болған.
Бүгінгі таңда бұл дәстүр негізінен ауылдық жерлерде көбірек сақталып отыр. Алайда қала тұрғындарының арасында да, әсіресе, ұлттық салт-дәстүрлерге ерекше мән беретін отбасыларда бұл әдет қолданыста. Ат тергеу қазақтың инабаттылық пен құрмет көрсетуді дәріптейтін маңызды мәдени элементтерінің бірі болып қала береді.
Қыз ұзату және келін түсіру – бұл тойларда орындалатын дәстүрлер заманауи қоғамда ерекше мәнге ие. Қыз ұзату рәсімі қызды жаңа үйге аттандыруды білдіреді, ал келін түсіру оның жаңа отбасыға қосылуын бейнелейді. Бұл дәстүрлер қазіргі заманда ұлттық киімдер кию, дәстүрлі әндер айту, бата беру сияқты жаңа элементтермен байытылып, тойлардың ажырамас бөлігіне айналған.
Құлақ тесу – қазақ халқының қыз балаға қатысты ежелден келе жатқан салттарының бірі. Құлақ тесу рәсімі әдетте қыз баланың 5-6 жасында орындалады, бірақ кейде ертерек немесе кешірек те жүзеге асуы мүмкін. Дәстүр бойынша қыздың құлағына әдемі сырғалар тағылады.
Құлақ тесу дәстүрі бүгінге дейін сақталған, бірақ бұл рәсімнің мағынасы мен жүзеге асу формасы өзгеріске ұшыраған. Қазіргі уақытта көбінесе медициналық мекемелерде немесе арнайы салондарда тесіледі, бұл гигиеналық тұрғыдан қауіпсіз болу үшін жасалады. Алайда дәстүрлі отбасыларда бұл рәсім әлі де белгілі бір салтанатты жағдайда өткізіліп жатады. Тіпті кейбір жерлерде қыздың құлағын тесу үлкен той ретінде де аталып өтіледі.
Иткөйлек дәстүрі қазақ халқының өмірінде ерекше орын алатын салттардың бірі болғанымен, бүгінде ол сирек сақталып келеді. Бұл дәстүр бойынша жаңа туған нәрестеге алғашқы киім ретінде «иткөйлек» кигізіледі. Иткөйлек – өмірге келген нәрестенің өмірі ұзақ болсын деген ниетпен қолдан тігілетін жеңіл көйлек. Бұл көйлекке «ит» деген атау берілуі нәрестенің жаны шапшаң, денсаулығы мықты болсын деген ырыммен байланысты.
Тілашар дәстүрі – қазақ халқының бала тәрбиесіне байланысты маңызды салттарының бірі. Бұл дәстүр баланың алғаш мектепке баруы немесе әріп тануды үйренуімен байланысты тойланып, оның жаңа өмірге қадам басқанын білдіреді. Тілашар рәсімінде ата-ана баланың білім алуға жасаған алғашқы қадамына батасын береді, ал той барысында үлкендер баланы білімге шақырып, оқудың маңыздылығын түсіндіреді.
Бүгінгі таңда тілашар дәстүрі кеңінен сақталып келеді, әсіресе ауылдық жерлерде немесе қазақы дәстүрлерді ұстанатын отбасыларда бұл салт әлі де жанданып тұрады. Көптеген ата-аналар балаларының мектепке барған күніне арнайы той жасап, баланы қуанышпен шығарып салады. Әдетте тілашар тойында балаға кітап, оқу құралдары немесе басқа білімге байланысты сыйлықтар беріледі. Бұл дәстүр баланың білімге деген қызығушылығын арттыруды және оның жаңа белестерге жетуін қолдауды мақсат етеді.
Қазақ халқының ең танымал дәстүрлерінің бірі – қонақжайлық. Қонақ күту, оларға құрмет көрсету қазақ қоғамында үлкен орын алған. Қонақжайлылық тек қонақтарға тамақ беру немесе оларды күтіп алу ғана емес, бұл – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуының және оның мәдени құндылықтарының көрінісі.
Қазақта қонақтарды қабылдаудың бірнеше түрі бар: «арнайы қонақ», «құдайы қонақ», «құда-қонақ», «сыйлы қонақ». Әрбір қонаққа ерекше көңіл бөлініп, олардың әрқайсысына арналған дәстүрлі рәсімдер орындалған. Мысалы, құда келгенде арнайы қонақасы беріліп, қонақтарды құрметтеу үлгісі ретінде құйрық-бауыр асатыны белгілі. Бұл дәстүр құда түсу рәсімінде туыстық қатынастарды нығайтып, екі жақтың арасындағы татулық пен сыйластықты білдірген.
Қонақжайлылық қазақтың күнделікті өмірінің маңызды бөлігіне айналған. Әр үйдің есігі қонақтарға ашық болған. Қазақтың «Қонақ келсе, құт келеді» деген мақалы осы дәстүрдің тереңдігін көрсетеді. Қонақ келгенде үй иелері оған міндетті түрде дастарқан жайып, ықыласына бөлеуге тырысады. Бұл дәстүр бүгінгі күнде де өз маңызын жоғалтпаған, қазіргі заманда қазақ отбасылары арасында қонақжайлық әлі де сақталып келеді.
Қазіргі заманда қазақ халқының дәстүрлерінің өзгеруі мен жаңғыруы көп жағдайда өмір сүру салтының өзгеруімен тікелей байланысты. Бүгінгі күні урбанизация, ғаламдану және ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы ұлттық дәстүрлердің жаңа қырынан қарастырылуына ықпал етті. Әсіресе, қалалық жерлерде кейбір дәстүрлер жаңа мәнге ие болып, заманауи қоғамның талаптарына бейімделіп отыр.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен тілінің бірлігі – ұлттық мәдениеттің тірегі. Олар халықтың рухани байлығын, мәдени мұрасын сақтап қалуға ықпал етеді. Ұлттық дәстүрлерді сақтап, жаңғырту арқылы қазақ халқының тарихы мен мәдениетін болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдыруға болады. Тіл мен дәстүрлердің бірлігін сақтау, ұлттық болмысты нығайту – әрбір азаматтың, әрбір ұлттың міндеті.
Қазақ халқының салт-дәстүрлері – ұлттың рухани байлығының және мәдени мұрасының ажырамас бөлігі. Олар ұрпақтан ұрпаққа беріліп, қазақ қоғамының өмірінде маңызды рөл атқарған. Әрбір дәстүрдің терең мағынасы мен тарихи мәні бар, олар ұлттың бірлігін, тәрбиелік құндылықтарын, мәдени болмысын сақтауда маңызды орын алады.
Аман ЕСЕН