Біздің өмір сүріп жатқан заманымыздың ерекшелігі – дүниетанымы мен мәдениеті әртүрлі адамдар тобының үлкен санын қамтитын әлеуметтік процестердің жаһандануы. Бұл қоғам мен мемлекеттің барлық салаларында әлеуметтік басқарудың жаңа тәсілдерін, әсіресе баламалы және тұрақты мемлекеттік қауіпсіздік жүйесін құруды талап етеді.
Бүгінгі таңда еліміздегі жағдайға сыртқы күштердің әсері бар екенін жоққа шығара алмаймыз, соның дәлелі ретінде деструктивті және радикалды діни ағымдардың дамуын айта аламыз.
Қазіргі экстремизм мен терроризм түрлі халықаралық орталықтардан басқарылатын үлкен қаржылық және адами ресурстарға ие кең ауқымды және жақсы жұмыс істейтін жүйені білдіреді. Экстремизм мен терроризм әртүрлі идеологиялық және саяси доктриналармен, соның ішінде діндердің де атын жамылған формаларда көрініс табады. Қоғамға қауіпті бұл құбылыстар адамзаттың қалыптасқан әлеуметтік құндылықтарына орны толмас зиян келтіреді және адамның «қауіпсіздік сезіміне» айтарлықтай теріс әсер етеді.
Қазақстан Республикасындағы экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл – мемлекеттік деңгейде қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды міндеттерінің бірі. Дегенмен экстремизм мен терроризмнің алдын алу тек мемлекеттің ғана міндеті емес, ол көп жағдайда азаматтық қоғам өкілдерінің де міндеті. Бұл жұмыс саяси партиялардың, қоғамдық және діни бірлестіктердің, жекелеген азаматтардың нақты ұстанымына байланысты. Біздің елімізде экстремистік көріністердің алдын алу азаматтық бейбітшілікті орнату, еліміздің экономикалық, саяси әлеуетін қалпына келтіру және нығайтудағы ел азаматтарының күш-жігерін біріктіру құралы ретінде қарастырылуы керек.
Былтыр Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық қауіпсіздік комитетінің 30 жылдығына арналған салтанатты жиын барысында: «Шынайы патриотизм атақ үшін емес, Отан үшін елге адал қызмет етуден көрінеді», –деген болатын.
Қазақстан Республикасында мақсаттары немесе әрекеттері экстремистік қызметті жүзеге асыруға бағытталған қоғамдық және діни бірлестіктер мен басқа да ұйымдарды құруға және олардың қызметіне заңды түрде тыйым салынады. Бірақ экстремизм мен терроризм тез өзгеруде және барған сайын қауіпті және деструктивті әдістерді қабылдауда. Сондықтан мемлекеттік басқару жүйесі мен қоғамдық қызметтің барлық деңгейінде мемлекеттік институттардың, қоғамдық және діни ұйымдардың үйлестірілген жұмысын ұйымдастыру ерекше маңызды. Осы екі жүйенің мақсатты және үйлесімді жұмысынсыз экстремизм және терроризммен күресу, өскелең ұрпақты шынайы отансүйгіштік пен діни төзімділік рухында тәрбиелеу мүмкін емес, бұл жалпы қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет.
Қазір экстремизм мен терроризм қандай формада көрінсе де тез арада шешуді қажет ететін аса қауіпті әлеуметтік-саяси мәселелердің қатарында. Бұл жұмыстағы басымдық – алдын-алу шаралары. Бұл жұмысты мемлекеттік мекемелердің, құқық қорғау органдарының бірлескен күш-жігерімен, еңбек ұжымдары мен қоғамның көмегімен ғана ойдағыдай жүзеге асыруға болады. Сол себепті барлық мемлекеттік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, діни ұйымдардың және халықтың барлық топтарының міндеті – осы зұлымдыққа қарсы бірлесіп күресу.
Экстремизм мен терроризмді жеңіп, осынау аса қауіпті жағымсыз әлеуметтік құбылыстан арылу үшін қоғамның барлық күшін біріктіріп, оларды ұтымды пайдаланып, жастармен рухани-адамгершілік, психологиялық жұмыс жүргізу қажет. Әсіресе жастардың арасында қылмыстың, нашақорлықтың, экстремизмнің, қараусыздық пен құқық бұзушылықтың алдын алу бойынша тұрақты және кешенді жұмыс маңызды.
Азаматтық қоғам үшін экстремистер мен террористер және олардың сыбайластары біз тұрып жатқан қоғамның өзінде өмір сүретінін және оның ақпараттық, эмоционалдық және психологиялық ықпалына ұшырайтынын түсіну қажет. Қоғамның бұл ақпараттық-психологиялық әсері әр түрлі болуы мүмкін. Бұл әсер мен ықпал жеккөрушілік пен зорлық-зомбылықтың кез келген түріне төзбеушілікке, экстремизм мен терроризмнің қылмыстық мәнін әшкерелеуге бағытталуы керек.
Демократиялық жүйе жағдайындағы зорлық-зомбылық идеологиясына қарсы тұру, әрине тек мемлекеттің міндеті бола алмайды. Зорлық-зомбылық идеологиясы – бұл қоғамда пайда болатын идеялар жиынтығы. Белгілі бір адам немесе адамдар тобы бұл идеяларды қабылдауы үшін объективті (экономика жағдайы, қылмыс деңгейі, халықтың жұмыспен қамтылуы) және субъективті (жеке қанағаттанбау, қиын өмірлік жағдай) факторлардың тұтас кешені қажет. Бұл мәселелердің елеулі бөлігін мемлекет шеше алады және шешуге тиіс, бірақ оның қоғамдық өмірдің барлық тауашасына шексіз араласа алмайтынын және кіре алмайтынын мойындауымыз маңызды.
Соңғы кездері әлеуметтік желілерде дін тақырыбында өрбіп жатқан пікірталастар, айтыс-тартыстар көпшіліктің көкейіне күдік ұялатқаны сөзсіз. Солардың бірі – халқымыздың басым бөлігінің ғасырлар бойы ұстанып келе жатқан діни сеніміне қаяу түсіруге дайын күштердің әрекеттері. Осы орайда еліміздің әрбір саналы азаматы ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін әрқашан назарында ұстауға тиіс. Себебі қоғамдық қатынастарда діни ұстанымның ерекшеліктері мен әртүрлі қырлары жарыққа шығып жатқанын байқауға болады. 2011 жылғы «Діни қызмет және діни бірлестік» туралы заңда Ханафи бағытындағы исламның халықтың мәдени дамуы мен рухани өміріндегі алатын орны айқындап көрсетілсе де, өкінішке қарай дәстүрлі емес діни ағымдардың жетегінде кетіп жатқан отандастарымыздың саны артуда.
Мемлекетті елде болып жатқан барлық жағдайға жауапты институт ретінде қабылдау демократия идеясына түбегейлі қайшы келеді. Демократия қоғамның белсенді позициясын болжайды. Сонымен бірге мемлекет қоғамдық қатынастарды реттеуші қызметін атқарады. Мемлекеттің міндеті – ұйымдық-құқықтық жағдай жасау, сонымен қатар оның табиғатына тән бірқатар қоғамдық функцияларды орындау. Осылайша қазіргі жағдайдағы басты міндет – өзін-өзі жаңғырта алатын идеялар жүйесін, тасымалдаушы субъектілері мен оларды тарату арналарын құру. Олар мемлекет тарапынан автономды түрде оң қоғамдық сананы қалыптастыруға ықпал ете алады. Кез келген мақсатқа жету үшін күш қолдану бұл мүмкіндіктерді жоққа шығарады. Азаматтық қоғам институттары, ғылым және бизнес қауымдастықтары, білім беру құрылымдары мен бұқаралық ақпарат құралдары осындай жүйеге айналуы мүмкін және болуға тиіс.
Бұл институттар қоғамның органикалық бөлігі бола отырып, қоғамдық санаға әсер ету құралдарының жеткілікті жиынтығына ие, кейде мемлекеттен де көп. Сонымен қатар қоғамды зорлық-зомбылық идеологиясына қарсы іс-қимыл мәселелерін қарауға тарту бізге қолданылған құралдарды барынша тексеруге және азаматтардың құқықтары мен мүдделерін бұзудың алдын алуға мүмкіндік береді.
Терроризм мен экстремизм идеологиясына қарсы тұруда халықты ақпараттандырудың негізгі көзі болып отырған бұқаралық ақпарат құралдарына маңызды рөл беріледі. Қарастырылып отырған саладағы БАҚ қызметі әрдайым оң мәнге ие бола бермейді.
Бұқаралық ақпарат құралдары халыққа ақпарат таратудың қуатты көзі ретінде террористер тарапынан «хабарларын» қоғамға жеткізудің және билік органдарына қысым көрсетудің маңызды арнасы ретінде қарастырылады. Американдық зерттеуші Б. Накос атап өткендей, «барған сайын әсерлі және қатыгез әрекеттерді ұйымдастыру және осылайша зорлық-зомбылық шегін жоғарылату арқылы террористтер өздерінің әрекеттерінің баспасөзде және қоғамның назарында кеңінен қамтылатынына сенімді».
Қазіргі кезеңде біздің азаматтық қоғам, ғылыми, білім беру және бизнес-қоғамдастық институттарымыз, бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттің экстремизмге, терроризмге қарсы іс-әрекеттеріне белсенді түрде қосылып, еліміздің азаматтарын экстремистік және террористік шабуылдардан қорғау ісіне елеулі үлес қосу міндеті тұр.
Ермек ШАНТЕМИСОВ,
теология ғылымдарының кандидаты