Белгілі сыншы Зейнолла Қабдоловтың: «Абайға дейінгі қазақ поэзиясында Махамбеттен асқан ақын жоқ. Бұл шындықты әр қазақ та, бар қазақ та мойындап болған», – деген сөзі бар. Біреу келісер, біреу келіспес, бірақ бұл – Махамбетке берілген үлкен баға. Бұл пікірді әрі қарай заңғар жазушымыз Мұхтар Әуезовтің: «Махамбет – қазақ ақындарының ішіндегі ең бір күштісі. Махамбет жырлары – өз заманындағы ең қанды, ең әсерлі сөз, көпшіліктің өз үні, өз тілі, өз арман талабы. Бүкіл ХІХ ғасыр әдебиетінде қимыл мен күрес жырын Махамбеттей жырлаған ақын болған емес. Алды да, арты да – бір өзі», – деген сөзі қуаттай түседі.
Махамбет – ақын ғана емес, батыр, жырау, күйші де. Оның өлеңдеріне де батылдық, өткірлік тән. Содан да болар, ақын өлеңдері еңсесі түскен адамның жанына қуат береді, жігерін жаниды.
Пайғамбар есімін иеленген ақын
Елінің азаттығы жолында асау жырымен де, ержүрек ерлігімен де күреске түскен Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданында дүниеге келген.
Махамбеттің әкесі Өтеміс шешен, би адам болған екен. Оның төрт әйелінен Тоқтамыс, Бекмұхамбет, Махамбет, Қожахмет, Ыбырайым, Әйіп, Хасен, Ысмайыл, Сүлеймен, Досмайыл атты 10 ұлы болыпты. Махамбеттің:
Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа қонғанда,
Жер қайысқан қол едік, – деп жырлауы осыдан болса керек.
Өтеміс діни сауатты жан көрінеді. Шариғат рұқсат берген төрт әйелді алуы ғана емес, ұлдарына Ибраһим, Аюп, Исмаил, Сүлеймен секілді пайғамбарлар есімін беруі, тағы бір баласын пайғамбарымыздың (с.а.у.) немересі Хасеннің атымен атауы соның айғағы сипатты.
Ал Махамбет есімінің бастауы Мұхаммедте (с.а.у.) жатқанын біреу білер, біреу білмес. Халқымыздың пайғамбар есімін құрметтеп, «Бадырайтып атау көргенсіздік болар» деп, алдына немесе соңына «бек», «қали» сөздерін жалғауы яки «Махамбет», «Махмұд» деп өзгертіңкіреп айтуы – бұрыннан бар үрдіс.
Белгілі ақынымыз Мұқағалидің де азан шақырып қойылған аты Мұхаметқали еді ғой. Сол секілді Махамбетті де әкесі өзі құрмет тұтатын пайғамбардың есімімен әдейі атаған секілді. Ол ғана емес, өзге де бауырларына Бекмұхамбет, Қожахмет деп ат қойған Өтеміс би Мұхаммед пайғамбарымызға (с.а.у.) деген ерекше сүйіспеншілігін білдіргендей.
Өзге замандастарындай емес, өжет, батыл болып өскен Махамбетті әкесі әуелі мұсылманша оқуға береді. Махамбет туралы біраз еңбектерге қалам тербеген жазушы Әнес Сарай: «Махамбет қана емес, Өтемістің барлық балалары шағатайша, мұсылманша оқу-жазуға өте сауатты болған. Махамбеттің өз қолымен жазған екі хатының мұрағаттан табылуы – бұған дәлел. Әсіресе ақынның Хиуа сапарынан қайтып оралған соң күрескер серіктеріне жолдаған хаты – сол кездегі жазу өнерінің үлгісіндей», – деп жазады. Осы деректің өзі Өтеміс балаларының замандастарынан озық болғанын дәлелдейді.
Махамбет мұсылманша хат танығаннан кейін орысша жазу-сызуды үйренеді. Шешендігімен, ақындығымен ерте көзге түскен Махамбетті Жәңгір өз жанында ұстауға тырысып, сарайға алдырады.
Тұңғышы Зұлқарнайынның жанына қосып, ұлының тәрбиесін, орыс тілін үйренуін оған тапсырады. Солай-солай Махамбетті сарай ақыны етуді көздеген Жәңгірдің мақсаты орындалмады. Ақын Ордада жүріп, қарапайым халыққа жасалған небір қиянаттар мен зұлымдықтарды көріп, ханның жанынан кетіп, онымен ашық күреске көшеді.
Жәңгір ханның озбырлықтарын ашып көрсететін өлеңдер жазып, аяусыз сынға алып, халықтың сөзін сөйлей бастайды.
Азаттық үшін арпалыс
Махамбет 1829 жылы жас ақын Жәңгірдің билігін іштен әлсіретпек болған Қайыпқали мен Шөке Нұралыханұлына ілесіп, халық ішінде үгіт-насихат жүргізеді. Қозғалыстың насихатшысы болғаны үшін 1829 жылдың көктемінен 1831 жылдың күзіне дейін Калмыков түрмесінде отырады. Ақынның:
Кеше біз зынданда жатып құбылдық,
Қамалған көп дұшпанға қор болдық.
Терезеден телміріп,
Ағайын мен туғанды,
Бір көруге зар болдық, – деп келетін «Зынданда» атты өлеңі осы кезде жазылған.
Орынбор түрмесінен қайтқаннан кейін де біраз уақыт Жәңгірдің жанында жүрген Махамбет ел билігіне араласып, 1834 жылы старшын болып сайланады. Соған қарамастан хан сөзінен гөрі, халық үніне көбірек құлақ асқан Махамбет ақыры ханға қарсы келген Исатайдың сөзін сөйлеп, соның жағына шығады. Ал қамалып, кейін 60 атан айып тартып, қысымға қарсы келген батыр елден кеткенде:
Алдияр тақсыр, ханымыз!
Исатай батыр кеткелі
Келмеді біздің сәніміз.
Тілімді алсаң, тақсыр-ай,
Шайтанның мойнын жұлдырып,
Ордаңа қайтып алыңыз.
Арыстан еді-ау Исатай!
Нетесің, тақсыр, табалап,
Құйттайымда өсіп ем,
Бауырында паналап, – деп ханның бетін бері қаратпақ болады. Алайда айтқанға көнетін хан ба? Екеуінің талас-тартысы, бүгінде бізге жақсы таныс «Хан емессің, қасқырсың…» өлеңімен бітеді де, Махамбет Мыңтөбедегі Исатайға барып қосылады. Нәтижесі патшалық Ресейдің бөлшектеуіне, отарлау саясатына қарсы халықтың 1836-1838 жылдар аралығындағы ұлт-азаттық көтерілісіне ұласады.
Аңыз бен ақиқат
Әдетте Исатайдың жанында Махамбеттің ақындығы алға шығады да, батырлығы кейін қалып қояды. Аңыз Махамбетті керемет найзагер болған дейді. Арасы екі кез жерге түйенің екі құмалағын тастағанда, соның ортасымен шауып өткен Махамбет екеуін де найзаға шаншып әкетеді екен.
Жазушы Сәбит Мұқанов: «Махамбеттің тамаша, ірі адамгершілік қасиетінің біреуі – ол досына жанын қияды, досының дәрежесін өзінен жоғары ұстап, досының атақ-абыройын, жігер-қайратын өзінің алдына сала, өзінен жоғары көтере сөйлейді. Махамбеттің ондай досы – Исатай. Өз басына келгенде Махамбет – аса сыпайы адам, ол өзін еш уақытта көтере сөйлемейді, жауына мейірімсіздігін айтқаны ғана болмаса, «мен пәлен бітірдім» деп мақтанбайды. Ал Исатайдың істерін, ерліктерін, сипатын айтқанда да, Махамбеттің сөздері нөсер жауындай ақтарылып, әруағы қозып кетеді.
Көтерілісті басқаруда Исатаймен бірдей бола тұра, Махамбет өзін Исатайдың қасында кіші санайды», – деп жазады. Расымен де, ақын өз басын мақтағаннан гөрі қандыкөйлек жолдасы Исатайдың ерлігін жиірек жырлап отырады.
Бұл Махамбет батыр болмады деген сөз емес, ақынның кішіпейілділігі болса керек. Өйткені Махамбеттің ерліктері көзі тірісінде-ақ аңызға айналған көрінеді. Бірде Исатай:
– Жұрт осы сені «батыр-батыр» дейді. Кәні, батыр болсаң, мені қорқытшы, – депті-мыс.
– Қой, ағасы, сізді қорқыту қайда, біз сияқты жаман ініңізге? – деп әдеп сақтаған Махамбет әуелде оның сөзіне көнбейді. Исатай да айтқанынан қайтпайды. Ақыры болмағасын:
– Жарайды, ендеше, – дейді Махамбет. – Мен қазір мына төбенің арғы жағына кетейін. Сосын соның басынан бері қарай шауып түсемін. Мен атойлап келе жатқанда кім осы орнында тапжылмай тұрып қалса – сол менен қорықпағаны.
Соны айтады да, Махамбет төбені айналып өтіп, көзден ғайып болады. Сәлден кейін төбенің басында аппақ ала шаң бұрқ етеді де, Махамбет «Ағатай! Ағатай!» деп ұрандап, төбеден төмен қарай құлдилап, бұларға дүрсе қоя береді. Сонда шаңның ішінде 40 найза самсап келе жатыр екен дейді. Исатайдың қасындағы сарбаздарының бәрінің аттары осқырып-пысқырып, кейін шегіншектейді. Тек астында Жолдыкүрең деген аты бар Исатай ғана тапжылмай тұрып қалады. Көміп кеткен шаңның астынан жұрт «Ассалаумағалейкүм, ағасы!» деп атынан түсіп, Исатайдың алдына тізерлеп отыра кеткен Махамбетті көреді.
Ал белгілі Алаш қайраткері Халел Досмұхамедұлы: «Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы болған. Өте қызулы адам екен. Бағыт алған жағынан тайынбайтын қарыспа ер екен.
Исатай жұртты ақылмен, дәлелмен, түрлі әдіспен соңына ерткен адам болса, Махамбет көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адам болған. Махамбет мінезі сотқар, қалжыңқой, бетің-көзің демей, ойына келгенін айтып салатын батыл болған. Жауласқан мезгілде өте батыр, айлакер болған. 1838 жылы Байкөлікте Бекайдар деген жерде Исатайды 30 жолдасымен орыстың отряды қамайды. Махамбет жолдасымен мылтық атып, садақ атып, найза жұмсап отрядты қайырып, Исатайды екі жолдасымен шығарып жібереді.
Исатай құтылған соң Махамбет жолдастарымен орыстан қашады. Қуғыншылар соңынан қалмай қуып, Махамбетті ұстауға таянады. Сонда Махамбет астындағы бұлық көпшікті жарып жіберіп, ішіндегі мамығын жақындап қалған қуғыншылардың көзіне шашып жіберіп, құтылып кетеді.
Махамбеттің мінезі Исатайдікі секілді көптің басын құрастырып, бүтін елді соңына жүргізетін мінез емес. Махамбет – жақсы үндеуіш (агитатор), жақсы бастықтың қолында өте ыңғайлы қолбасы», – деп оның айлакерлігі мен жырымен халқын соңынан ерткен ақындығына ерекше ден қояды.
Батырдың ажалы
Махамбеттің өмірі қандай трагедияға толы болса, өлімі де сондай қайғы-мұңға толы. Жан жолдасы Исатайдан айырылып, өзін бассыз қалған денедей сезінген ақын бірде:
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс,
Қанатың қатты, мойның бос.
Исатайдан айырылып,
Жалғыздықпен болдым дос, – десе, келесі бір өлеңінде:
Махамбеттей зарығып,
Мұңды болған қайда бар? – дейді. Соған қарамастан, ақын халықты қанаушы топпен күресін жалғастыра берді. Нәтижесінде, Махамбеттің соңына шам алып түскен Баймағамбет Айшуақов арнайы жасақ құрып, батырды тірідей ұстап әкелген адамға 1000 сом, басын әкелгенге 500 сом сыйақы тағайындайды.
Ақынның қалай өлтірілгені туралы Баймағамбет сұлтан 1846 жылы 5 қарашада Орынбор шекаралық комиссиясына жазған хатында: «Мен шекаралық комиссияның талабына байланысты Махамбетті тұтқынға алу мақсатында 15 адамнан жасақ құрдым. Ол жасақта Ықылас Төлеев, Жүсіп Өтеулин, Жаңаберген Боздақов, Төрежан Тұрымов және Махамбеттің ағайыны, жайық беріш Мұса Нұралиндер болды.
Жасақ Махамбет ауылына жарты шақырымдай қалғанда киіз үйден Махамбеттің інісі Хасен және бес қазаққа қосылып Махамбет те шықты. Олар қашу мақсатында үй сыртынан қашықтау жерде байлаулы тұрған аттарына қарай беттеген мезгілде Төрежан Тұрымов атымен шауып барып, Махамбеттің байлауда тұрған атын босатып жібереді.
Махамбет жасақшыларға қарсыласып, қолындағы қанжармен ұмтылғанда Жүсіп Өтеулиннің қанжарды қағып қалу мақсатында жазатайым тиген бір ғана шоқпар соққысынан қаза тапты», – деп жазған.
Арысының өліміне зар жылаған Махамбеттің туыстары Орынбор шекара комиссиясына Баймағамбеттің үстінен арыз түсіреді. Қылмыстық іске тергеу жүргізген Редькиннің Махамбеттің екі әйелінен алған жауабы сақталған.
Сонда әйелдерінің бірі 1846 жылдың 31 қазанында берген жауабында былай баяндайды: «Осыдан 12 күн бұрын тама руының старшинасы Ы.Төлеев, беріштің Есенғұл бөлімінің азаматы Ж.Өтеулин және өз ағайынымыз М.Нұралиндер және тағы 12 адам жайық беріш М.Өтемісовтің үйіне келіп, адай руының биі Мауыттың төрт жылқысын немесе олардың құнын қайтаруын талап етті.
Махамбет бұл талапты орындай алмайтынын білдірді. Осы жөнінде әуелі дау туды. Келген адамдар Махамбеттің Б.Айшуақов алдында жауап беру үшін олармен бірге жүруін талап етті, бірақ Махамбет одан бас тартты. Киіз үй ішінде әуелі керіс, одан кейін опыр-топыр алыс-жұлыс басталды. Жанжалдасумен барлығы ұмар-жұмар алысып, сыртқа шықты. Осы кезде М.Нұралин Махамбеттің қолын қапсыра ұстады да, Ж.Өтеулин оның басын қылышпен төбе тұсынан қатты ұрды. Махамбет мерт болды. Жасақшылар оның басын қылышпен шауып алды. Анадайда ат қазықтың түбінде Махамбеттің денесі қалды.
Оның үстіндегі киімі дал-дұл жыртық, басы жоқ. Қоңыр топыраққа қызыл қаны тамған жылы денені құшақтап, жылап-еңіреп, бала-шаға болып біз қала бердік те, келген қанішерлер сандықтағы ақшамыз бен заттарымызды, сегіз жылқы, төрт түйеге қоса, Махамбеттің басын алып, Хасен мен Бітімбайды тұтқындап, Елек өзенінің бойындағы Баймағамбет Айшуақовтың ставкасына кетті», – деген.
Байқағанымыздай, Махамбетті Баймағамбет адамдары әдейілеп өлтірген. Тек Орынбор шекара комиссиясы Айшуақовтың жазған хатына сүйеніп, Махамбет қорғаныс ретінде жұмсалған шоқпар соққысынан қаза тапты деген шешім шығарады да, өлтірушілер жазадан құтылып кетеді. Махамбеттің туыстары ақынның басын қанша сұрап барса да, Баймағамбет оны бермей қояды. Тіпті Исатай мен Махамбет көтерілісін басып-жаншып, көтеріліс басшыларының бірі Махамбеттің көзін жойғаны үшін патша үкіметінің шақыртуымен Петербургке барып, «Қасиетті Анна» орденін алып қайтады. Іштеріне кек қатқан ақынның туыстары, патшадан қайыр жоқ екенін түсініп, сұлтаннан кекті өздері алмақ болады.
Махамбеттің бажасы Асаубай Құдайкеұлы Петербургтен қайтып келе жатқан Баймағамбетті 1847 жылдың 30 наурызында Елек өзенінен пароммен өтіп келе жатқан жерінен күтіп алып, паромның арқанын қиып жібереді. Суға құлаған бес адамның біреуі ғана тірі қалып, етжеңді Баймағамбет суға бірден батып кетіпті. Сондай-ақ батырдың түбіне жеткен жауыздың сүйегі қанша іздесе де табылмапты деседі. Ал Махамбеттің басын туыстары Баймағамбет сұлтанның жылқышысынан сұрап жүріп, қайда көмілгенін тауып, денесінің жанына жерлейді.
17 жыл қорапта сақталған сүйек
Патшалық Ресейге түгелдей отарланған, кейін Кеңес үкіметінің құрамына кірген Қазақстанның Батыс өңірінде уақыт өте келе Махамбеттің жерленген жері ұмытылады.
Тек 1958 жылы Орал облысына шығармашылық іссапармен барған Тайыр Жароков пен Қажым Жұмалиев «Орал өңірі» газеті арқылы «Махамбеттің қабірін білетін жан бар ма?» деп ел ішіне сұрау салдырады. Сонда қабірді білетін Тайпақ ауданының тұрғыны Құрақ Бектұрғанов деген азамат шығады. Оның үшінші атасы Бектұрған Исатай мен Махамбеттің қарулы көтерілісіне қатысқан достары екен. Ол баласы Тәшенге, Тәшен өз ұлы Дінмұхамедке Махамбеттің бейітін көрсетіп кетіпті. Ал Дінмұхамед ақсақал баласы Құраққа: «Махамбеттей адамдар еш уақытта ұмытылмайды, ұмытылуға тиісті де емес. Күндердің күні оның жерленген жерін іздейтін адамдар табылар. Сондықтан балам, мен Махамбеттің басына тобылғы қадап кеткелі тұрмын», – деп Дінмұхамед ақсақал өзінің және Құрақтың қолындағы қамшылардың сабын қайысынан ажыратып, тобылғысын Махамбет зиратының бас және аяқ жағына көмеді. Сөйтіп баласына тобылғының шірімейтіні ескертеді. Осыны Қажым Жұмалиев пен Тайыр Жароковқа әңгімелеп берген Құрақ ақсақал Қаройдағы ескі қабірлер арасынан Махамбеттің бейтін тауып, басындағы 1951 жылы көмілген тобылғыны көрсетеді. Солай Махамбеттің қабірі 1958 жылы ғана табылады.
Ең сорақысы, 1966 жылы Ноэль Шаяхметов атты антрополог бет-бейнесін жасау мақсатымен Махамбеттің қабірін қазуға барады. Бұл туралы жанында бірге болған дәрігер Қабижан Әбисатов «Аңыз адам» журналына берген сұхбатында былай әңгімелейді: «1966 жылы 9 шілдеде Махамбет қабірінің басына келдік. Ноэль Шаяхметовтің басшылығымен қазу жұмыстары басталып кетті. 20-30 сантиметр тереңдегенде лақаттың орта шенінде күрек бір қатты нәрсеге тиді. Ноэль дереу қолындағы құралымен әлгі жерді топырақтан арши бастады. Сөйтсек ол адамның бас сүйегі болып шықты. Қарақұс сүйегінің үстінде бір мойын омыртқа мен екінші мойын омыртқаның жартысы жатты. Бас сүйектен 4 бірдей терең жарақатты байқадық. Мұны көрген Ноэльдің қатулы қабағы ашыла бастады. «Денеден бөлек жатқан бас сүйектегі жарақаттарға және тістерінің санына қарағанда бұл, біріншіден, айуандықпен мерт болған адамның басы, екіншіден, бұл денеден бөлек алынып, кейін жерленген, үшіншіден, жасы шамамен 40-50 жас аралығындағы ер адамның бас сүйегі. Осыған қарап бұл Махамбетке тиесілі деп айтуымызға болады», – деді ол. Тағы да екі күрек биіктігіндей топырақ алғаннан кейін киіз үй сықырлауығының жарықшақтарына тап болдық. Сықырлауық астындағы лақаттың орта шенінен адамның қол сүйектерін, сәл төменірек жамбас, ұршық, бел омыртқаларын таптық».
Сонымен Ноэль Шаяхметов Махамбеттің сүйегін Алматыға алып келіп, 1967 жылы оның скульптуралық мүсінін жасайды. Алайда ғалым Мәскеуге көшерде Махамбеттің сүйегі салынған қорапты Алматыда тұратын апасының үйінің жертөлесіне қалдырып кетіпті. Осылайша сұрау болмаған ақынның сүйегі 17 жыл бойы жертөледе жатқан. Тек 1983 жылы ғана Атырау жұртшылығы Махамбеттің сол сүйегін алдырып, бұрынғы орнына қайта жерлейді.
Елі үшін жанын қиған асыл ер тірі кезінде ғана емес, өмірден өткеннен кейін де тыныштық таппады. Басынан бір, жамбасы тиген топырақтан екі айырылып 17 жыл жертөледегі қорапта жатты. Қандай өкінішті?!
Тек түрмеде ғана емес, өзін өмір бойы қапаста жүрген адам ретінде сезінген, содан құтылудың жолында қазақ тарихында басын берген жалғыз ақынның өмір тарихы осындай. Әрине, ақын аңсаған тәуелсіздікке жеткен бүгінгі ұрпақ әлі күнге дейін Махамбет жырларын оқып бойына қуат алады, жігерін жаниды. Бостандық жолында қандай қиындық көрсе де, тәуелсіздік – Махамбеттің орындалған арманы.
Марфуға Шапиян,
журналист